Mario Regueira: "Penso que escribín sobre algunhas obras interesantes e seguro que me trabuquei moitas veces"

—Levaba xa anos facendo crítica en Sermos Galiza. Como foi a experiencia? Foron dez anos. Desde o primeiro número. Non é fácil falar en xeral dunha experiencia tan longa. En dez anos pasou de todo. O formato que tiña agora, por exemplo, era máis breve que o que tiña antes e moito máis que o que tiña ao principio. É unha responsabilidade dar conta da actualidade literaria. Penso que escribín sobre algunhas obras interesantes e seguro que me trabuquei moitas veces. Pero quedo coa idea de que fixen un traballo honesto, neutral dentro da neutralidade que podemos ter os seres humanos, cos nosos prexuízos. Mais o balance é positivo. —Que consegue a crítica e que non? Penso que estamos visibilizando a literatura e abranguendo outros ámbitos. Eu sigo sendo o presidente da Asociación Galega da Crítica. Na asociación, tratamos de representar a crítica no seu sentido amplo: a crítica literaria xunto coa artística, a musical. o videoxogo… Mais a verdade é que normalmente vincúlase a crítica coa literaria, con todas as peaxes e equipaxes ideolóxicas de facer crítica de cultura feita nunha lingua minorizada e sometida a agresións. Acúsannos moitas veces, en relación con isto, de ser demasiado benévolos. —E ten fundamento a acusación? Hai crítica demasiado benévola, pero eu creo que tamén se pode facer unha crítica negativa que non sexa destrutiva, que é un modelo que adquiriu fortuna nos últimos anos, xurdido tamén por reacción contra a crítica benévola. Ademais acúsase a crítica galega de ser benévola pero nos grandes medios internacionais pasa o mesmo: é raro atopar críticas negativas porque a crítica responde a intereses editoriais e comerciais de promoción de libros. Aquí tamén hai editoriais que, conscientemente ou non, fan unha presión bastante grande. —Como se confunde crítica con promoción? Agárdase que se saque todo, como nunha sorte de sistema de quendas? A situación é un pouco así, si. E o que pasa nos últimos anos é que a crítica académica, na que, coas limitacións que poida ter, hai un debate, está cada vez máis lonxe da crítica xornalística, máis vinculada á actualidade, ao ritmo de lanzamentos das editoras. E despois que, ás veces, a crítica ten unha repercusión que me parece exaxerada. Entendo, tamén como autor, que ás veces a lectura que se fai dos libros pode non ser fiel ou abondo atenta, pero unha crítica non debería ter máis percorrido que un debate amigábel, sen estalidos de paixón. —Nin a crítica ten se cadra tanto poder nin hai, ademais, case espazos para a crítica… Hai un problema estrutural que nos afecta como cultura e como falantes dunha lingua en retroceso que ten un impacto na literatura e no discurso sobre a literatura. Pasa no mundo da literatura, no do xornalismo, no da academia e no da cultura en xeral. Dáselles ás cousas unha enorme repercusión sen ter en conta que é un traballo que se fai aínda moitas veces por militancia, sen unha cobertura económica nin simbólica detrás. E iso é problemático. —O que publican as editoras pequenas seguramente foi gañando espazo na crítica. Mais deberan quizais importar os libros e non quen os edita. Ao mesmo tempo, se non se ten coidado con iso, a crítica pode acabar falando só dos libros das editoras grandes porque editan bastante máis... Eu sempre tiven simpatía polos proxectos pequenos porque arriscan moito nun contexto moi adverso. E procuro escapar diso, de sacar só libros de Galaxia ou de Xerais. Mais é verdade que a crítica xornalística tende a servir máis para as editoras que para os autores e autoras. Porque igual un libro non ten calidade, ou non foi revisado editorialmente ou xa nin sequera ortograficamente. Porque a revisión editorial non existe na Galiza, ou a pouca que existe fana as editoras pequenas. Por iso si, claro, sentes simpatía polos proxectos editoriais pequenos nos que se ve que se traballou co libro. Mais despois tamén é verdade o que comentas: é máis probábel atopar un libro que che interese entre os libros que sacan Xerais ou Galaxia porque publican moitos máis. Por iso tamén pode existir a sensación de que teñen copado o mercado. Aínda que tampouco son da opinión de que deberan quedar só unhas poucas editoras: creo que debe ser democrático, que cadaquén pode editar o que queira, e non creo que só dúas editoras puidesen soster por si soas todo o campo editorial. —O proxecto de Galaxia, conta vostede na súa tese, tentou levar a literatura galega por un determinado camiño ideolóxico e estético. Reivindicando unha literatura marxinal, allea ao gran mercado. Hoxe a tendencia pode que sexa a contraria… Na tese, analizo o proxecto de Galaxia no campo literario da posguerra. Nese momento ninguén ía montar unha editora en galego, enfrontándose á ditadura, só por gañar diñeiro. A dimensión comercial da edición chegou despois, vinculada á cultura da normalización, no contexto da transición política e do réxime autonómico. Cando o galego vai entrar no ensino, por exemplo. A presión que exercera até entón Galaxia fora ideolóxica, pero o mercado crea outro tipo de presións. Eu veño de reeditar o meu libro Outono aquí. Veume un comentario de edición que dicía que quizais podería quitar a referencia a un crime rural porque había xente que se podía sentir atinxida. Eu non quería dicir que o rural estea cheo de serial killers, pero no rural tamén hai crimes. Penso que tentar captar o público infantil e xuvenil está moi ben, pero que tamén temos que tentar atraer un público adulto. Non debemos infantilizar o lector nin a literatura. Hai libros que se presentan como literatura para adultos que eu vexo máis para un público xuvenil. E é moi lexítimo que as editoras tenten vender. E entendo que nun mundo -polo menos o occidental- no que a xente perde capacidade lectora, capacidade de atención, que case non ten tempo para ler, se publiquen obras de fácil lectura. Pero é preocupante que a única aposta sexa a literatura infantil e xuvenil e, sobre todo, que esta fagocite o resto. —Despois prodúcense outras contradicións, relacionadas con ese pouso do status do "marxinal". Querer ser marxinal e despois sentirse frustrado por selo. Mesmo os autores máis "famosos" non se senten ás veces recoñecidos. Que acontece con isto? Penso que se escolles escribir en galego hai cousas que, efectivamente, tes que asumir. Tes que aceptar que non vas ser súper coñecido e que se buscas "éxito" vas ter que pasar pola internacionalización e moi probabelmente polo mercado en castelán. Porque o público lector que hai aquí é moi determinado, moi pequeno e está moi sometido a vaivéns estruturais e políticos. Entón aí claro que hai contradicións sen resolver se aspiras, e é lexítimo, a que non te lean só na túa contorna social. Mais, despois de dez anos de facer crítica tamén teño claro que os autores somos terribelmente egocéntricos. —Nese sentido, ás veces os premios crean falsas expectativas. Como non hai estruturas que sosteñan nada, hoxe podes gañar un premio e ter moitas entrevistas a mañá non atopar editora para o teu novo libro. Nos premios hai un pánico a deixalos desertos relacionado coa debilidade das estruturas do campo literario. Se o deixan deserto, teñen medo de non ter fondos para poder volver convocalo, ou de que se interprete que están dicindo que a literatura galega é mala. Mais eu tampouco quero estragar a ilusión da xente dicíndolle a quen acaba de editar nunha editora pequena que se non segue traballando pode non conseguir nada co seu seguinte libro. —Ten autonomía a crítica nun país pequeno? Non queremos criticar o veciño? Ou a crítica ten demasiado medo a enganarse e non saber ver? Penso que hai moitas presións, directas ou indirectas. E que é fácil caer nunha liña determinada. É máis doado ler o novo libro dun autor que sei que me gusta que o libro dun autor descoñecido ao que se cadra teño que facer unha crítica negativa. E ademais, e tamén por iso quixen deixar a crítica en Sermos Galiza, penso que o crítico non se debe eternizar, que é bo que entren voces novas con outras visións. Porque todas as persoas cargamos con prexuízos. Debemos ser conscientes deses prexuízos para tentar desmontalos. E penso que hai que ser quen de incomodarse, de forzar a propia mirada para non deixarse levar pola inercia. E despois hai que ter en conta que nos movemos dentro duns parámetros ideolóxicos que tamén nos condicionan. O meu cabalo de batalla aí son as tecnoloxías. A postura da cultura galega é xeralmente refractaria, e isto xa vén do Partido Galeguista e de Galaxia. Outras culturas con linguas minorizadas, como a catalá ou a galesa, non teñen esa relación coa tecnoloxía. Parte das obras emblemáticas da literatura galesa, por exemplo, son de ficción científica, que aquí tivo moitas máis dificultades para ser aceptada pola crítica. —Eses parámetros ideolóxicos que comenta veñen en parte do proxecto de Galaxia. Hai consensos básicos sobre o "compromiso" e as súas implicacións… Un galeguismo conservador e posibilista… Hai que ter en conta que Galaxia foi matizando a súa perspectiva inicial. Xa na década dos 50 comeza a haber enfrontamentos e empeza a haber espazos de disidencia. Crises coma a de Rodríguez Mourullo ou a que tiveron co exilio levan a unha Galaxia que acabará publicando A Esmorga, aínda que lle digan a Blanco Amor que estaban agardando pola resposta da censura cando en realidade eran eles os que estaban demorando a publicación. Hai unha corrente principal que está apoiada pola elite, polo núcleo ideolóxico da editora, con xente con poder cultural e académico capaz de marcar axenda e de controlar institucións que proceden dese proxecto da Galaxia da posguerra. Pero diría que hai unha actitude de 'aquí cabemos todos', aínda que haxa certas cousas que queden nas marxes e que non sexan promocionadas igual. Pero serve para ter un catálogo, para dicir que na cultura galega hai de todo, para aparentar que es unha cultura equiparábel a calquera cultura europea. Ten que ver co que falabamos antes da cultura da normalización, espello da cultura da Transición. É verdade que aquí aínda nos faltan estudos de como se fixo na cultura o cambio de réxime. —En relación con iso, na cultura galega realízanse quizais tantos discursos autoafirmativos, compensatorios das agresións contra o galego, que se cadra acaba perdéndose credibilidade. A literatura galega como a mellor, etc. Quizais se publiquen poucos libros moi bos, poucos malos e moitos regulares. Como en todos os lados. Nun campo pequeno como o galego quizais todo se vive con moita intensidade. Todos os pequenos logros son moi celebrados. O discurso de que somos moi bos, que nace cun obxectivo empoderante, de autoterapia, atopa sentido nunha cultura que loita pola súa supervivencia. Pero hai outras cousas ás que tamén debemos atender. O discurso sobre a mellor literatura de Europa contrasta coa relativa falta de atención á cultura audiovisual ou aos videoxogos, por exemplo. Temos dereito a reivindicar a nosa supervivencia cultural e nacional, pero a cultura é máis que a cultura escrita. —Nese sentido, faise unha crítica conservadora? Por autorreferencial, por discutir pouco os consensos… Falabamos antes da distancia entre a crítica académica e a xornalística. No ámbito académico, o debate sobre o criterio filolóxico, por exemplo, non é estraño. Pero na crítica xornalística hai liñas que non se pasan. O escenario é complicado e vai máis alá do literario. Haberá que ver como xestionar as nosas linguaxes, como afrontar o cambio tecnolóxico e social… —En relación co cambio social, a crítica feminista, por exemplo, é ás veces recibida con hostilidade por non respectar supostamente a "autonomía" do campo literario, por ser unha cuestión "extraliteraria". Pero ninguén parece discutir o consenso arredor dunha literatura galeguista e máis ou menos de esquerdas, por exemplo. E iso non se considera ideolóxico ou extraliterario. Creo que se queremos unha literatura europea e aberta hai cousas que xa deberan estar asumidas. Os debates sobre a literatura feminista ou sobre a literatura e o LBGT xa non son nin novos, nin deste século, pois é algo que se resolveu nos anos 60-70 do século XX. Eu entendo a literatura como produto sociolóxico e, por suposto, político, polo que hai cuestións transversais que atravesan toda a literatura, que por suposto non son extraliterarias. Como a lingua, o xénero, a representación da disidencia sexual ou da outredade. Cando Antón Lopo creou Chan da Pólvora quería editar algún autor xitano que escribise en galego. E penso que non o atopou. Nada diso lle nega autonomía á literatura. Pero é que ademais ninguén obriga a ninguén a escribir desde coordenadas feministas. No congreso recente que tivemos en Varsovia houbo unha comunicación que mostrou os datos de publicacións nos 90: contra o tópico, publicaron máis homes. Ninguén obriga a ninguén a publicar libros feministas, nin é certo que xa non se pode publicar poesía sendo home nin outras falacias así. Iso si, se publicas exposte á crítica feminista, que é lexítima, igual que é lexítimo facela desde a esquerda nacionalista... —Citaba antes o criterio filolóxico, do que se afastan por exemplo as reivindicacións dunha lectura completa da obra de Rosalía de Castro. Algo que parece aceptado no campo académico. Pero non no público, no xornalístico. É outro consenso. Como o foi nalgún momento quizais unha idea esencialista da identidade galega que se reflectía na literatura. Esa idea esencialista penso que foi revisada xa desde hai moitos anos por exemplo por Suso de Toro, que xoga a rebentar esas inercias. Pero non diría que deixou de estar presente. Noutras linguaxes artísticas, como o Galician Noir, reprodúcese ese esencialismo. Eu teño a sensación de que son novas linguaxes que incorporan discursos moi vellos. Pois constrúense espazos de exotización. Como cando a literatura inglesa sitúa o raro e o sobrenatural en Escocia. Canto ao criterio filolóxico, é unha cuestión complexa. A idea de que a literatura galega era diferente da española porque estaba escrita en galego foi fundamental para construír a autonomía do campo literario galego. Pero hoxe desde o punto de vista académico non se pode pasar por alto que non toda a cultura que nos inflúe como sociedade está escrita en galego. O problema é que estes debates poden ser instrumentalizados por grupos como Galicia Bilingüe para argumentar por exemplo que se deberan poder presentar libros en castelán ao premio Xerais. Penso que o horizonte será ir máis alá do criterio filolóxico, pero que iso terá que chegar noutro momento.