María Vázquez: as mulleres reais

—Como foi a estrea de Matria no festival de Málaga e na Berlinale? Moi emocionante. A Berlinale é un dos tres festivais de cine independente máis importantes do mundo, pero como nos últimos anos chegaron a el varias películas galegas, xa perdemos a perspectiva e normalizamos o que é excepcional. Xa fora un agasallo incríbel que Matria fose seleccionada no festival. Pero estar alí, co público alemán, que está a ver a película con subtítulos en inglés, e ver que empatizan, que se abren ás emocións, cunha historia tan nosa e tan universal, foi moi especial. En Málaga tamén, e ademais estaba Francis -Francisca Iglesias-, que Matria está baseada na súa vida, e que foi tan xenerosa comigo… Francis abriume a súa vida, o seu corazón, o seu mundo, a súa familia e amigas, para axudarme a construír a personaxe. Cando acabou a proxección, estaba todo o mundo de pé e eu non podía parar de chorar. Foi moi bonito poder compartir este tempo con ela. —Como foi ese proceso de preparación da personaxe con Francisca, a protagonista da curta da que saíu a longametraxe? Foi moi natural, tamén porque foi longo. Normalmente, tes pouco tempo para preparar os personaxes. Neste caso foi ao revés. Eu non tiña o guión enteiro, que Álvaro foi dándomo por partes, pero puiden empezar a traballar un ano antes. Non todos os días, que eu estaba con outros traballos, pero si cando podiamos. O proceso desenvolveuse con ela e con Arousa á vez, porque para min era moi importante empaparme dese mundo. Eu son de interior e non é a mesma forma de expresarse nin de ser. Precisei toda unha inmersión. Os últimos tres meses estiven alí, menos pola noite, e o último mes e medio xa vivindo alí. E facendo os traballos que fago na película, porque para min era moi importante que saíse natural. Por iso saía ao mar cos bateeiros. Erguíame ás catro da mañá para ir con eles no barco. E fun tamén á conserveira, onde coñecín as mulleres que son as miñas amigas na película. —O acento e, en xeral, a forma de falar da zona están moi ben representados. Iso traballeino cunha lingüista e despois xa alí. Sabía que ía ter un traballo importante de improvisación, polo que tiña que soar natural. Estiven na casa varios meses practicando. Os meus fillos xa me dicían, pero que che pasa? —A súa personaxe, Ramona, é unha obreira moi consciente dos seus dereitos laborais. Ogallá nós, supostas profesionais liberais, fósemos así. Que aprendeu sobre iso na súa estancia en Arousa? É moi importante dignificar o traballo destas mulleres. Elas claro que son moi conscientes e loitan polos seus dereitos, pero o sistema impídelles saír de aí. Elas teñen que sobrevivir, polo que teñen que tragar, pero desde logo non tragan caladas. Podes ter moito carácter e ter que tragar, como tragamos todos no día a día. Ramona pon límites e expresa a súa frustración e a súa rabia. Aínda que tamén ten moito humor. —O estereotipo da muller galega forte e traballadora pode ter un efecto contrario do buscado, que é romantizar a sobreexplotación, fomentando a opresión. Nese sentido, Matria quere responder ao mito do "matriarcado galego". Como pode contribuír a iso? É que o discurso da muller forte, que tira para adiante, que traballa tanto dentro e fóra da casa, pode ser un handicap, que é precisamente o que cuestiona a película. Ningunha persoa pode con todo. O discurso que nos venden é o da superheroína, o da muller forte que cumpre todas as expectativas imposíbeis postas nela. Ningunha persoa pode facelo todo e ademais facelo perfecto. Ademais, que as mulleres traballen moito no campo e na casa non significa que haxa un matriarcado. As mulleres están na práctica privadas de poder político e social e tampouco teñen o poder real na casa. —É moi importante, nese sentido, a relación de Ramona con outras mulleres. A amiga, as compañeiras da conserveira… Hai sororidade, non exenta de conflito. Tampouco hai aí idealización. Como a vida mesma. O que me gusta de Ramona é que é unha personaxe feminina con todas as arestas. Non é correcta en todo. Aos personaxes masculinos permíteselles non ser politicamente correctos, pero aos femininos non. Por momentos, Ramona é mala amiga, ou mala nai. Ten todo á contra nunha sociedade moi machista que tamén as arrastra a elas, pois ás veces prexúlganse entre elas, ou bótanse en cara cousas. Ramona e a amiga poden discutir, pero as dúas saben que, se precisan algo, a outra vai estar aí. —É complexa a relación de Ramona coa súa filla. Ambas son arrastradas por estruturas de clase e de xénero que as manteñen oprimidas. Ramona non quere que a filla repita os seus erros… Ramona ten moito medo a que a súa filla repita os seus patróns, pero ese medo lévaa a oprimir a filla. Os fillos veñen para darnos onde nos doe, e iso é o lle pasa a Ramona. Cáusalle dor verse a si mesma na súa filla. Pero a filla está tentando dicirlle: eu non estou facendo o mesmo que fixeches ti, e se o fago, teño que equivocarme eu. Ramona non sabe querer ben a filla porque a ela tampouco a quixeran ben. —Mais a peor relación de Ramona é a que ten co home co que vive. Como na curta Matria, un inútil. Un obstáculo que non lle serve de apoio en nada e que ademais a trata mal. Un dos temas que saen ao respecto é a violación dentro da parella. Sae a violación dentro da parella porque é a máis habitual. Polo que é un tema do que hai que falar. Ramona está tan metida nunha voráxine de precariedade que non é consciente da relación tóxica que ten. E ademais podemos supoñer que este home é o menos malo entre os que tivo. É moi difícil saír desa dinámica. Porque primeiro tes que aprender a quererte. E ademais tamén está enganchada á idea de que tes que ter un home na túa vida. Mais para min o fondo da historia está, sobre todo, na precariedade. Se non tes dignidade no traballo, se vives na precariedade absoluta, sen dar chegado a fin de mes, é difícil saír da toxicidade nas relacións. Porque non tes liberdade para nada. —Pero Pepe, e as amigas, axúdanlle a ver que pode ser tratada dun modo diferente. Que hai outras maneiras de relacionarse. Pepe é un home que a trata doutro xeito, que lle mostra outras formas de masculinidade. É unha amizade transxeracional, moi bonita. Pepe coida e valora moito a Ramona, as súas capacidades, polas que mostra admiración. E ela a el tamén lle dá moita vida, pois acaba de perder a muller. Ela dálle alegría, devólveo á vida. —Non é Ramona unha muller que responda aos estereotipos femininos. Niso, a personaxe pode ter un nexo coa que interpreta vostede no filme O corpo aberto, de Ángeles Huerta. Tampouco son eu unha actriz que cumpra moito os estereotipos. O meu perfil físico non é tan normativo, e tento escoller papeis que me representen, o cal non sempre é posíbel. É importante que nos responsabilicemos de dar unha visión das mulleres máis ampla e diversa. No cine, avanzouse bastante niso, pero aínda queda moito por facer, e na televisión e no resto de contidos audiovisuais aínda están moi presentes uns estereotipos que nos representan pouco como mulleres. —O director de Matria, Álvaro Gago, di que a película é a historia dunha liberación. Está de acordo? Ramona vai soltando lastre, pero non creo que alcance unha liberdade total. É unha muller que quere escapar do lugar onde está, que quere vivir outra vida que non sexa a que lle impoñen. O seu é un espertar, e niso non é tan diferente da personaxe que interpreto en Apagón, que non quere volver a onde vivía. As dúas espertan en canto paran. Igual que esperta a personaxe de O corpo aberto, literalmente despois de estar durmida. —Apagón pode ter algo que ver coa súa propia historia. Vostede tamén volveu desde a cidade (Madrid). Cando fun para Madrid, a vida foime levando, non foi unha decisión que eu tomase. Eu quería estudar interpretación e tiña alí unha irmá. Así que sentín que era o que debía facer. Mais nunca perdín o vínculo. E tamén tiña claro que quería volver. Pero a miña parella non é galega e eu tamén quería agardar a que el estivese seguro de que quería vir. Foi ao ter fillos cando o tivemos claro. E ademais eu aquí síntome moito mellor: a gusto, protexida, coa familia cerca e con proxectos galegos moi interesantes que me tocan máis, que me interpelan como galega, como Matria. —Vostede viña da danza, antes xa de marchar para Madrid… Viña da danza clásica, do ballet. A miña primeira idea foi estudar teatro para complementar a danza, pero xa aí descubrín que o meu era actuar. —Hai moitas conexións entre personaxes recentes súas. A que interpreta en Trote está atada á casa, ao traballo e aos coidados nun ambiente opresor. En María (e as demais) tamén é unha muller atrapada. O cine reflicte máis a vida de moitas mulleres reais… A personaxe de Trote asume, si, o papel de coidadora, vivindo para os outros. Pero ese é un conflito que temos as mulleres. Estás uns días fóra e non podes deixar de estar pendente dos fillos. Tamén me pasa a min, aínda sabendo que co pai están moi ben. A miña propia nai pasou a vida coidando de outros. Eu agora procuro non pedirlle moita axuda cos netos porque sei que ela non vai mirar nunca primeiro para ela mesma. Pero ao mesmo tempo é moi cómodo para o resto. Temos que obrigalas a que se miren, e coidalas nós, empatizar con elas. —Dicía antes que no audiovisual se avanzou menos. Vostede tamén traballa dentro e fóra da casa, e a conciliación non existe no noso contexto. Ás veces, pensamos que a cultura é un oasis na sociedade, pero non é así. E ademais a xente da cultura tende a pensar que non é machista, o cal fai que non se faga autocrítica ao respecto. Eu como actriz aínda podo ser algo privilexiada nese aspecto, pero por exemplo unha auxiliar de produción non pode coller horas libres para conciliar. Son traballos que pulverizan a vida. Penso que temos que abrir ese melón xa, buscar fórmulas. Igual podemos traballar unha hora menos ao día e recuperar esas horas traballando uns días máis. Necesitamos concienciarnos, responsabilizamos e aplicarnos como sector. Para que isto pase, eles teñen que ser parte activa do cambio. —Alén do tema da conciliación, hai personaxes femininas máis interesantes no audiovisual? Non sei se hai máis ou se se pon o foco máis nelas. Penso que, se miramos as estatísticas, son máis ben moi poucas. Si hai máis historias de mulleres contadas por mulleres, que están a ter éxito, pero queda moito por facer aí. No que hai para adolescentes, por exemplo, é moi difícil identificarse minimamente como muller. E elas tampouco se senten identificadas. Debería haber máis responsabilidade na creación deses contidos e tamén no seu consumo. —En Os pequenos amores, outro filme que protagonizou recentemente, tamén hai unha relación conflitiva entre unha nai e unha filla, como en Matria. A nai rompe unha perna e a filla ten que ir coidala. E aí empeza o drama, que non é máis que a dificultade para entenderse nas pequenas cousas da vida. A filla, que ten 40 anos, dáse conta de que o único que ten é o traballo. Non ten parella nin nada máis. Pero tamén entende que é o que escolleu e que non está tan mal. —Falamos de machismo, dun ambiente opresivo, dun lugar pequeno con moi pouca mobilidade social. Matria acontece na Galiza, pero podería ser calquera parte do mundo… Si, e a min emocióname que sexa unha historia tan universal falando tanto de nós. É unha historia de mulleres oprimidas que podería acontecer en calquera parte do mundo. E é un orgullo que un proxecto pequeno, feito na nosa lingua, co noso humor, vaia polo mundo… e transcenda. Que vaia do concreto e autóctono ao universal. —Tamén fixo teatro ultimamente. Por exemplo, a Desdémona do Othello de Voadora. Como foi a experiencia? Tivo moi pouco tempo para preparar o papel. Unha tolemia. Pero a directora, Marta Pazos, é tan entusiasta que te contaxia. Eu dixen que non de primeiras, pero despois ela chamoume e, ben, eu tiña moitas ganas de traballar con ela. É moi bonito contar a historia de Othello a través de Desdémona, pois sempre se fai a través dos homes. Igual que se fai con outras personaxes potentísimas de Shakespeare, mesmo que el non as deixase escritas así. A proposta de Voadora é moi valente. —A xente 2.0. é outro proxecto teatral recente seu —e de Víctor Duplá—. Estivo no FIOT de Carballo. Foi un proxecto que iamos facer con máis xente, pero tivemos que reducilo a causa da pandemia. É como unha asemblea cidadá, que non puidemos facer para respectar as distancias. Un traballo bonito, moi político, sobre as posibilidades da participación cidadá, do asociacionismo… —Dicía antes que lle interesaban os proxectos galegos que lle estaban a propoñer. Pode axudar o feito de que se diversificase o tipo de cine que se fai. Vostede fixo Cuñados hai pouco. Hai máis de todo. No propio Novo Cine Galego faise máis ficción… É marabilloso que nun país tan pequeno se faga cine independente, político e social como o do novo cine galego, ou cine de acción como o de Dani de la Torre, ou comedias como Cuñados, ou filmes de xénero como O corpo aberto… Ademais están as xeracións novas, que están facendo de todo e penso que nos van seguir sorprendendo. Despois, eu teño as miñas preferencias. E tamén me gusta probarme a min mesma como actriz, nunha variedade de xéneros. Tendo que adaptarme á cámara, ao estilo da película. —Traballa vostede tamén en series, como Fariña. Hai un debate recorrente, que volveu con As Bestas, sobre o tipo de imaxe que o audiovisual proxecta sobre Galiza. Que pensa sobre isto? É que cando estamos falando de xéneros, os estereotipos funcionan moito. Nun thriller como As Bestas os personaxes máis estereotipados impactan máis. Eu non creo que se tentase desprestixiar o rural galego. Pero supedítase todo ao estilo. Mais claro que se pode retratar un rural con outras capas. Películas como Trote reflicten aspectos do rural que poden desaparecer no futuro, como a rapa. Historias que tamén teñen que ser contadas. E cantas máis historias se conten mellor, para que a imaxe que se proxecta sexa máis diversa. Ademais, hai moitas Galizas. Hai que ter en conta, en calquera caso, que até hai pouco vender unha película en galego era impensábel. Hoxe é un idioma máis, de películas e series de éxito. —En que está a traballar agora? En Alumbramiento, unha película sobre un internado ao que as mulleres van para agochar o seu embarazo. Ás mulleres pobres róubanlles os fillos… Está ambientada nos 80, nun país que saía da ditadura e que quería mudar e modernizarse. Pero agochaba este tipo de cousas.