Manuel Veiga: Da guerrilla a hoxe

—A súa nova novela Perder as bestas (Xerais, 2023) sitúase na Galiza do primeiro franquismo e coas contrapartidas como protagonistas, mais que foron en realidade as contrapartidas? Primeiro digamos que as partidas eran grupos pequenos de guerrilleiros que actuaban en comarcas concretas. Como era difícil facerlles fronte cos medios normais, porque tiñan certo apoio nas zonas nas que actuaban, o Goberno decidiu crear as contrapartidas, unha especie de grupos que hoxe chamariamos paramilitares, pero que estaban dirixidos por mandos do Exército e da Garda Civil, que copiaban a guerra informal das guerrillas para perseguilas e que moitas veces cometían barbaridades contra a poboación, facéndose pasar por guerrilleiros, co obxectivo de desprestixialos. Dentro delas había auténticos sicarios ou, como diriamos hoxe, psicópatas. A verdade é que foron bastante "eficaces". —A guerrilla é un fenómeno presente na literatura galega desde os anos 40. Porén, ningunha obra de ficción puxera até agora o foco naqueles grupos que a combateron, cales son as razóns que o levaron a fixarse nas contrapartidas? Pois en parte ese que sinalas, que non era un tema moi tratado. Ademais, como escritor e incluso como persoa sempre me gusta saber como pensan e como actúan os individuos diferentes a min. Tamén se dixo moitas veces, tanto na literatura como no cine, que os malos son máis interesantes que os bos. Tes que meterte na súa pel e pensar como eles e iso pode resultar moi atractivo. Na miña novela anterior, As mellores tendas de Madrid (Xerais 2021), os protagonistas tamén son persoas coas que eu non simpatizo. Un dos personaxes principais é o director dunha caixa de aforros galega. Así que aí pode haber un patrón. Iso, por certo, créame un problema, porque á maioría das lectoras e dos lectores gústalles identificarse cos protagonistas e eu se cadra póñollo difícil. —A súa novela é a primeira na literatura galega que sitúa no centro os vitimarios da guerrilla. Por que cre que existen aínda tantos reparos no ámbito literario, pero tamén no campo da historia e no propio movemento da memoria, en falar dos verdugos? Pois é fácil. Mentres eses verdugos viviron non os podías mencionar porque te denunciaban e o xuíz ía resolver a favor deles. Agora que morreron todos, aínda molesta, pero un pouco menos. Hai que ter en conta que a maioría dos seus descendentes seguen ocupando postos importantes, tanto en empresas como na administración. E non só falamos de verdugos. Houbo moito roubo de propiedades de xente que mataron ou que tivo que marchar ao exilio. A outros simplemente lles quitaron unha casa, un predio, unhas accións ou un posto de traballo porque eran republicanos, e tiveron que aguantarse. Para chegar a unha reconciliación habería que ir non só ás cunetas senón tamén aos rexistros da propiedade. Así que efectivamente segue sendo un tema delicado. —Perder as bestas é unha obra de ficción pero moi ben documentada historicamente, é casual o papel central que lle reserva na trama a cregos, militares e xuíces? Era o que había daquelas. Eu lembro de neno misas de corenta curas. Hoxe non os dás xuntado en toda Galiza. Aínda nos anos sesenta ías pola rúa e vías constantemente uniformes de curas, monxas e soldados. Era unha sociedade militarizada, cos relixiosos exercendo un control casa a casa. Se non cumprías coa misa o día do Precepto chamábante a atención. Para todo necesitabas o certificado de boa conduta do cura e da Policía ou da Garda Civil. Sempre había uns ollos mirándote. Por contraposición, nas capas altas había tamén moitos vividores, como o é, en parte, o xuíz que eu retrato. É difícil imaxinar iso hoxe. Nin sequera a extrema dereita actual se parece. O de agora ten algo de farsa, aqueles eran realmente aterradores. Eran os señoritos en pleno apoxeo. —Ten pronto para saír do prelo un novo ensaio, neste caso sobre a literatura galega dos últimos 40 anos, que fenómenos considera chave para explicar o momento actual do noso sistema literario? O primeiro que poño de exemplo simbólico é o paso da prosa de Otero Pedraio á de Suso de Toro, da vocación de erguer unha obra nacional de raíces seculares á espontaneidade, á provocación e á fala urbana. En realidade, foi case como pasar do século XIX ao XXI. Outro feito, que eu concreto nos poetas dos 80 –case todos homes, salvo Pilar Pallarés e algunha máis– é o da construción dunha lingua culta acorde coas necesidades contemporáneas. Esa poesía que parecía alambicada modernizou en pouco tempo o noso vocabulario e as nosas expresións. Proporcionoulle rexistros que aínda non tiña a aquela fala moi marcada polo rural. Tamén lle dou importancia aos que romperon o canon e o airearon, sobre todo a Lois Pereiro e Reixa, tamén a Xela Arias. Todo clasicismo necesita o seu oposto para que o conxunto non resulte monótono. —A literatura son tamén os autores, neste sentido cales considera os escritores máis decisivos da narrativa galega das últimas décadas? Como autor, eu citaría Cid Cabido. E hai obras concretas interesantes como Follas do bacallau, de Xabier Paz, ou Futuro imperfecto, de Xulia Alonso. Ese libro creo que foi o único que me fixo chorar lendo. A colección de artigos de Andando a Terra, de Manuel María, constitúe unha boa prosa que case nunca se cita. Ségueme gustando Retorno a Tagen Ata, de Ferrín, ademais de Arraianos, claro. Casares é bo novelista e agora non fala del ninguén. O libro que para min mellor expresa o rural é O coxo de Vilarelle, de Afonso Eiré, hai aí unha autenticidade e unha versatilidade que non se ve noutras novelas, máis achegadas a unha visión nostálxica. Eiré é capaz de ver o rural vivo e desde dentro, nas súas contradicións. O mellor que temos hoxe creo que é Berta Davila, da que cabe esperar aínda moito. Ten unha capacidade extraordinaria para escribir prosa case sen tema, cunha gran perspicacia e unha clara visión poética. Tamén citaría dous libros de Eva Moreda, A Veiga é como un tempo distinto e Para toda a vida. En certo modo, a segunda obra continúa a primeira. Son dúas novelas difíciles de clasificar, nas que Moreda mostra boas dotes de observación, sensibilidade e unha gran madurez. Creo que as dúas son boa literatura, moi fina e sen espectacularidade aparente. —Fálase moito do nivel e da calidade da poesía galega. Que poetas deste período son chave? Entre os maiores, creo que non se fala o suficiente de Bernardino Graña e González Tosar. Hai outros que, ás veces, por coñecidos, esquecemos, como Fernán Vello ou Yolanda Castaño. Chus Pato é unha gran poeta. A súa forma de esnaquizar a lingua e o verso é radical e eficaz e moi saudábel diría, pero ten demasiados imitadores que non están á altura. Tamén creo que é boa Olga Novo. Gústame a relación constante que fai entre o local e o universal e entre o culto e o popular. É unha fórmula que lle vai moi ben ao noso contexto. Ves que fuxo un pouco da xente máis nova, pero creo que para facer unha valoración é necesario que pase algo de tempo. —Precisamente o seu primeiro ensaio, O pacto galego na construción de España (A Nosa Terra, 2003), volve estar de actualidade polas circunstancias do último proceso electoral no Estado. Canto ten cambiado desde a I Restauración (1875-1931)o papel dos políticos galegos no Estado? A I Restauración estaba montada sobre un sistema caciquil que hoxe nos parecería moi groseiro. Aquilo non era propiamente unha democracia nin sequera para os estándares da época. A sociedade galega tamén era moi diferente. O que segue valendo é a frase de Risco de que os políticos galegos fan política madrileña na Galiza e política persoal en Madrid. Tamén hai outra cousa na que son parecidos os de antes e os de agora: os políticos galegos realmente non pintan nada en Madrid. Poden estar anos, pero como non representan ninguén, acaban mandando pouco e a proba é que, habendo tantos, despois os libros de historia só lle dedican unhas liñas. Quen lembra en Madrid os ministros galegos da época? Falarase de Cánovas ou de Maura, pero galego ningún. Quen vai lembrar en Madrid Mariano Raxoi ou Núñez Feixoo dentro duns poucos anos? Tal vez a excepción é Fraga, pero porque foi ministro con Franco e aí si que mandaba, non como galego senón como ministro dunha ditadura. — Unha das cuestións analizadas nese estudo é o elevado número de galegos que ocuparon importantes responsabilidades gobernamentais e ministerios nas últimas décadas do século XIX e nas primeiras do século XX, a que se debeu isto? En Madrid había moitos augadores e mozos de corda galegos, pero tamén, no outro extremo da escala social, había moitos despachos de avogados galegos. A avogacía, xa se sabe, é unha boa profesión para ascender na política. Os ministros galegos estaban moitos anos, pero cambiando de ministerio con frecuencia. Eran habilidosos, pero creo que estaban alí precisamente polo que dicía antes, porque non molestaban, mediaban entre uns e outros e xestionaban a administración. Urzáiz presumía de que el se debía ao Estado e que non se deixaba influír polos seus votantes. O seu era un pouco excepcional e esaxerado, aínda que algo diso había. Pero, sobre todo, hai unha razón social que explica esta elevada presenza e que está moi estudada: en países como Italia e España, pero tamén noutros, as rexións atrasadas eran as que mandaban máis membros á administración e á política, precisamente porque no seu territorio non había unha economía o suficientemente puxante e diversificada como para que as elites puidesen medrar. A forma de ascender era ir de político á capital. Iso tamén explica que en Catalunya pasase o contrario. —Eugenio Montero Ríos ou Gabino Bugallal, por situar dous exemplos para a I Restauración, Leopoldo Calvo Sotelo ou Mariano Raxoi para a II Restauración, de que lle serviu á Galiza contar con políticos nos postos chave do poder? Á Galiza como país non lle serviu, pero ás súas redes si. A dereita, unha dereita bastante antiga, funciona como oficina de colocación, como vía de ascenso. É unha estrutura privada incrustada no sector público. Pensemos que nesa I Restauración, cada ministro tiña unha rede de pequenos caciques que lle facían o traballo, por exemplo, de recoller votos, no seu distrito ou na súa provincia. As rúas céntricas das cidades galegas están cheas deses nomes. Canto máis alto chegan os amigos, máis posibilidades de colocar moitos e de colocalos ben. Por iso teñen unha gran base electoral aínda hoxe. —Narrador, ensaísta mais tamén xornalista. Como persoa que leva tantos anos ligado ao xornalismo, como analiza a situación actual dos medios de comunicación na Galiza? A dos públicos é coñecida. No que respecta ás cabeceiras de prensa privadas é algo que sorprende aos de fóra porque aínda hai moitas. Creo que, a pesar de que cada ano van perdendo lectoras e lectores, aguantan pola información local que tratan con bastante amplitude e na que non teñen apenas competencia. E hai que ter en conta que na Galiza hai moitas vilas de tamaño medio. Non creo que a prensa apoie o PP polo diñeiro, aínda que loxicamente inflúa. Como dixo unha vez Anxo Quintana, se non lle desen nada, faríano gratis. Os propietarios non van ao ritmo dos cambios na sociedade, pero tamén pasa con boa parte da política española onde non se asumen realidades que na sociedade hai moito que están aceptadas. As linguas ou as nacionalidades, que aparecen recollidas na Constitución, producen aínda desmaios e rotura de vestiduras. —Foi durante moito tempo membro do consello de redacción de A Nosa Terra, mesmamente foi o último director desa publicación, como explica as dificultades para facer prensa independente e en galego no país? Pois en primeiro lugar o non ter publicidade, non sempre porque os empresarios non queiran, algúns poríana se non lle tivesen medo á Xunta. A propia lingua non está normalizada, iso crea un efecto estraño, de excepción que afecta no económico, no representativo e na chegada ás lectoras e aos lectores. Se falar galego nunha cidade ou en determinado posto laboral marca, pois unha publicación así tamén está marcada. E, unha vez que te encontras con todas esas limitacións, o que se traduce en poucos medios económicos, pois resulta que non podes ter moitas redactoras e redactores, tes que facer un produto pequeno, de modo que ese produto ten dificultades para competir. Aínda que te dirixas a un público que simpatice contigo, ese público ve que o que lle ofreces non lle resulta informativamente suficiente. É difícil de resolver porque os outros medios viven dopados. Son deficitarios e necesitan inxeccións constantes de diñeiro, en forma de liñas de crédito. Pero un medio en galego non ten ese apoio. Eu sempre dicía que A Nosa Terra, sendo o medio que máis defendía o sector público, era o que máis vivía dos avatares da economía privada. Para resolver iso ten que mudar o propio carácter da autonomía. Galiza necesita unha modernización e un proxecto. Aboiamos pero non imos a ningunha parte. —O auxe dos medios de comunicación en formato dixital está a xerar un intenso debate e, mesmo dúbidas, sobre as perspectivas da prensa en papel, cre que esta ten futuro e, no caso de ser así, por onde pasa? O papel fixa máis as ideas e crea un discurso máis coherente. No dixital lemos multitude de noticias pero despois non lembramos onde as limos. A idea ademais quédanos un pouco confusa, fragmentada. Nese sentido, o papel seguirá sendo necesario, sobre todo para unha minoría, cun valor case de certificación. Seguirá sendo tamén un homoxeneizador de tendencias na política e na cultura, como sucede con El País ou o ABC. Ademais, a publicidade, polo de agora, parece que se sinte máis cómoda no papel, considérao menos evanescente. En todo caso, a xente, cando menos polo de agora, é remisa á subscrición dixital e de aí deriva a precariedade do emprego e a perda de calidade. E canta máis debilidade económica, máis dependencia de poderes alleos. Creo, nese sentido, que nunha democracia, as lectoras e os lectores temos dereito a saber quen son os propietarios dos medios, debería ser público, iso permitiríanos valorar mellor as noticias que recibimos. As grandes cabeceiras din que elas son a garantía contras as noticias falsas, pero o certo é que hai pouco pluralismo. Se un busca pluralidade ten que ir a medios pequenos e dixitais.