Castelao Mexuto: En Pondal hai un evidente compromiso emancipador, mais todos os poemas levantan acta da prostración

Empecemos polo obvio: como é posíbel que siga sendo necesario reivindicar a figura de Pondal? Como chegamos a esta situación na que un dos grandes construtores da literatura nacional é postergado por lectores e estudosos? Éche todo unha cadea de acontecementos. Comeza pola falta absoluta de respecto ao pasado cultural que inspira a algúns supostos iconoclastas, que constrúen o seu propio prestixio e o seu posíbel lugar na institución da cultura a base de denigrar xustamente os valores que máis deberiamos admirar. É algo profundamente irritante pola desconsideración que supón cara ao noso pasado e polo estado de opinión infeccioso que acaba creando. Alguén constrúe un alegado inquisitorial sacando de contexto unhas frases dalgunha figura histórica e, a partir de aí, iníciase unha caza de bruxas que logra que un autor que respectabamos e admirabamos pase a ser o paradigma do racismo, do machismo ou do que lle queiramos apor. E iso chega ao extremo de que non se poida iniciar unha conversa sobre ese autor sen que saia esa acusación a relucir. En lugar de levarnos a un estudo máis profundo e a unha valoración máis ponderada e baseada na produción de coñecemento, deixamos que o discurso se alimente de preconceitos. Isto creou unha situación terríbel que provocou, por exemplo, que o centenario da morte de Pondal pasase absolutamente desapercibido, máis alá de catro intervencións testemuñais. E non se para en Pondal: pensa que unha figura como a de Carvalho Calero foi sometida ao mesmo tratamento. "Pondal é o único escritor que se dedica integramente a escribir e por iso é un caso magnífico para estudar como se constrúe unha literatura nunhas circunstancias tan adversas como son as derivadas da dominancia absoluta da cultura española na sociedade" O libro recupera a figura de Pondal como un dos construtores da literatura nacional desbotando tópicos e centrándose nesa tensión existente na súa obra entre a reivindicación da Galiza e a "lúcida consciencia da súa prostración". Calquera que lea cun pouco de atención Queixumes dos pinos verá como esa tensión atravesa todo o libro. Hai un evidente compromiso emancipador, unha chamada á reivindicación da Galiza, mais case todos os poemas levantan acta da prostración. Pondal é o único escritor que se dedica integramente a escribir e por iso é un caso magnífico para estudar como se constrúe unha literatura nunhas circunstancias tan adversas como son as derivadas da dominancia absoluta da cultura española na sociedade. A capa do libro é unha imaxe perfecta desa dominancia: o único que está escrito en galego é o título do libro; o resto –colección, editores, imprenta…– está escrito en español. Esa interferencia dificulta enormemente o traballo dun escritor que non está escribindo só un libro, está creando unha literatura. E non só ten que construír unha literatura, senón tamén as condicións de lexibilidade e de aceptabilidade desa literatura. É moi difícil, desde o presente, imaxinar como se coloca a primeira pedra, pero el foi quen de crear as condicións para construír unha matriz literaria na que o lector poida enfrontar imaxes tan audaces como a dun bergantiñán que vai co carro das vacas e ve na imaxe dos piñeiros un exército de liberación. Iso, na época, podía ser visto como algo ridículo, mais el logra que iso se vexa como algo pertinente, como algo que ten coherencia para un público que está, como o propio autor, completamente inmerso na cultura española. Mais non debemos subestimar a extraordinaria talla intelectual de Pondal, un home dunha cultura inmensa, capaz de ler en varias linguas e cun catálogo de lecturas abraiante. Mesmo a Pardo Bazán, con toda a súa suficiencia, definíao como "o poeta máis instruído do seu tempo". No libro explica que o seu celtismo e helenismo son as ferramentas dunha estratexia que busca tornar aceptábel para o lector da época unha literatura monolingüe en galego. Non son meras influencias, son instrumentos esenciais da creación desa pertinencia. Calquera discurso ten que ter pertinencia nun contexto dado e, a falta dunha tradición literaria propia, Pondal alicerza a súa obra no celtismo e no helenismo. Por outra banda, dentro desa constelación de tópicos que arrodea a literatura pondaliana, adoita dicirse que o celtismo de Pondal é subsidiario do etnismo de Murguía, mais a lectura do libro deixa claro que a construción identitaria na obra de Pondal está baseada na vontade, o que o afasta definitivamente desa influencia. Claro, Murguía tendía sempre a fundar a identidade nos elementos físicos porque na altura era moi difícil ver as forzas emancipadoras en marcha, entón recorre á natureza e á terra –que daquela eran elementos moito máis presentes que agora– como fundamentos da nacionalidade. Mais Pondal vai máis alá e apela constantemente á vontade, aos factores intelectuais e "espirituais", na construción da identidade e do suxeito emancipatorio. E esa é unha diferenza moi significativa. Por outra banda, o tratamento da natureza en Pondal é realmente notábel: non responde a modelos do romanticismo nin do clasicismo, senón que lle confía o alto papel de portar a voz emancipadora. Como a imaxe do exército conformado polos piñeiros. Pero é curioso: esa imaxe está presentada sempre como unha especie de fantasmagoría, algo que "cre ver" ou que "parece percibir". Está presentando esa imaxe emancipadora como unha representación. Dalgunha forma, volve sempre a esa tensión da que falabamos ao principio entre a vontade de emancipación e a consciencia da submisión do pobo. Esa é unha das liñas que constrúe o libro. "A campana d'Anllóns" foi o primeiro poema que Pondal publicou en galego, e vostede -en liña con esa análise do illamento dun autor que carece dunha comunidade coa que estabelecer o diálogo– suxire unha interpretación que presenta a imaxe do escritor do Rexurdimento, que accede á escrita "cativo" na lingua e na cultura española. É un poema sorprendente no que converxen moitas tradicións literarias diferentes: a tradición popular –que é a base da literatura rosaliana–, Camões, os románticos e a propia literatura española do Século de Ouro. E a min o que me parece ver aí é unha imaxe do propio escritor, cun público distante e maiormente analfabeto e, ademais, rodeado por unha cultura allea. E, curiosamente, o protagonista é un prisioneiro que se lamenta cantando, que leva o compás cos grillóns que o encadean. A falta de tradición literaria é unha realidade magoante mais, ao mesmo tempo, unha invitación á liberdade creativa. Claro, ese illamento creativo tamén hai que velo como a oportunidade para crear unha tradición sen ataduras. Isto leva a un malentendido clásico, que é o de definir Rosalía ou Pondal como románticos rezagados. Iso obedece á tentativa de reducir unha dinámica que está a nacer –con completa orixinalidade e apelando a tradicións moi diversas– aos esquemas de historiografías alleas, coa sucesión de tendencias e movementos que se dan noutras xeografías. Hai que procurar a lóxica específica no obxecto específico e, por tanto, non pretender atopar unha especie de versión "deficiente" ou "atrasada no tempo" das escolas existentes noutras literaturas. Por ese motivo, por exemplo, xa apuntaba Carvalho Calero que na literatura galega da época non se podían separar os elementos románticos e realistas. Claro que non, porque a base material da que parte –a comunidade literaria e cultural que os acolle– é absolutamente diferente. Esa é a razón de que El caballero de las botas azules sexa a novela máis incomprendida de toda a narrativa en castelán do século XIX: porque tamén se fundaba nesa construción dunha literatura orixinal que non tiña nada que ver coa historia da literatura en castelán. De feito vostede pon o exemplo de Carvalho Calero para estudar unha literatura tendo en conta as condicións histórico-culturais propias dunha nación minorizada. Carvalho tamén di cousas coas que eu non estou de acordo e nas que se adiviñan adherencias desa "historia literaria universal". Mais, na súa práctica crítica, é dunha intelixencia e dunha fidelidade á materia que estuda absolutamente exemplares. Nese sentido, lembro o retroceso que supuxo a tentativa de aplicar a teoría das xeracións á literatura galega –que afectou, ademais, aos programas escolares– como algo completamente ridículo. Carvalho, pola contra, introduce conceptos que foron utilizados moi posteriormente na teoría literaria: por exemplo, cando estuda a época do Seminario de Estudos Galegos a partir da fundación desa institución e dos seus efectos na literatura da época. Iso lógrase sendo fiel ao obxecto de estudio e non pretendendo calzar nel, veña ou non veña a conto, un esquema preconcibido. "[[Pondal]coñecía moi ben a sociedade galega da época e a idea de submisión colectiva é un elemento recorrente nos seus proxectos poéticos" Volvendo a Pondal, vostede fala dunha dupla transgresión da súa obra, no estético e no social, no que o canto poético adquire unha dimensión fundadora da realidade nacional. Non cabe dúbida de que Pondal é un absolutista estético, e a mellor proba é que entregou a súa vida á literatura. Mais ese absolutismo estético non o leva a desprenderse da realidade. Unha cousa é que crea no poder fundador da palabra poética e que aspire a que esa palabra funde unha transformación social, e outra que descoñeza o mundo no que vivía. El coñecía moi ben a sociedade galega da época e a idea de submisión colectiva é un elemento recorrente nos seus proxectos poéticos. Iso proba que era moi consciente da situación. En certo sentido, podemos estabelecer unha semellanza coa figura de Oscar Wilde: non está fóra da realidade en absoluto, mais exerce o escepticismo típico de finais do século XIX. Mais cando lemos A balada do cárcere de Reading decatámonos do consciente que é do que o arrodea. A partir do exame dos poemas de Queixumes dos pinos, afirma que a lectura que debemos facer do concepto de "raza" na poesía pondaliana é equivalente a "pobo", cunha intención liberadora evidente. Eu analizo todas as ocorrencias do termo raza en Queixumes e mostro que actúa como sinónimo perfecto de pobo. Mesmo na súa tumba di: "Aquí jaz o cantor da raza galega". De que raza falamos? Quere dicir pobo! É un uso que se dá moito, por exemplo, nos escritores portugueses da altura. Esa lectura retroactiva de pretender darlle ao termo raza as connotacións etnicistas que ten hoxe é absurdo, naquel momento non existía esa visión. Tamén acode vostede á oposición natureza-cultura que manexa Pondal para responder ás acusacións de machismo que se lle apón desde hai un tempo, especialmente neses "poemas da violación", como se lles chamou. Apunta que escenifican unha regresión á natureza, coa tentativa dos machos de reducir a relación entre sexos a puro instinto, e que ese pór en foco o aspecto regresivo xa é unha reprobación. O que sucede con Pondal é o mesmo que se colles as frases do antiheroe dun filme e llos atribúes ao director, como se lle imputas o pensamento de Hannibal Lecter a Jonathan Demme, o director de O silencio dos años. Queixumes dos pinos contén toda unha arquitectura de voces –en parte inspirada nos Cantares gallegos de Rosalía– e non hai unha voz principal á que se subordine toda esa pluralidade. E existen voces nas que se expresan todas as fantasmagorías do ímpeto viril. O libro mostra tanto a submisión da muller canto as pantasmas do machismo, e mesmo a infelicidade dos masculinos na sociedade patriarcal. A este respecto o que se fixo foi extrapolar indebidamente certos versos que están na boca de personaxes concretos, moitas veces con referentes de tradicións literarias perfectamente identificábeis. Esa non é a voz de Pondal, non é el quen fala, é un personaxe. Ese personaxe, ademais, supón unha presenza reflexiva da dominación sobre as mulleres que existe na sociedade, non unha apoloxía. Temos que ser fieis ao que di o libro, e o libro expón unha situación complexísima. Vostede ofrece outros contraargumentos, como a presenza da muller bardo, unha figura sorprendente nesa altura, ou eses poemas nos que devir muller é arrincarse á necesidade en que fican entalados os homes. Si, hai moitas figuras de destaque que son presenzas do feminino e que contradín esa acusación de sexismo. E as fadas, son personaxes femininos encargadas de enunciar nada máis e nada menos que a ideoloxía política do libro. Elas son as elixidas para encarnar a interpretación de máis alto nivel da obra. Outra cousa é que estea presente esa constante universal do machismo que existe en todas as sociedades ao longo da historia, incluída a nosa. Afirmar iso, como di María Pilar García Negro, é un pleonasmo. Naturalmente, Pondal non vai ser diferente ao resto de autores masculinos da súa época. A dificultade para pronunciar o nome da nación correspóndese coa dificultade para a construción do proxecto emancipador. A polifonía de voces que mencionaba antes é dunha gran modernidade no que respecta á ruptura coa voz autoral, coa idea de que a lírica é expresión do "eu", á que Pondal opón unha obra coral semellante á que Carvalho observaba en Rosalía. É que a única presenza do autor está apagada, esvaecida. Nese poema en que a fada Rouriz fala dos compañeiros que Pondal tivo na escola de Nemiña, da infancia en contacto coa natureza, vai enumerando os nomes de todos os nenos e xusto cando vai pronunciar o de Pondal, pasa o vento e leva a voz, non acabamos de escoitar o nome completo. Iso crea un paralelismo coa dificultade para pronunciar o nome de Galiza, que apenas aparece dito, sempre se recorre a perífrases: a dificultade para pronunciar o nome da nación correspóndese coa dificultade para a construción do proxecto emancipador. Existe un último prexuízo sobre Pondal que pon en dúbida a súa saúde mental. Pondal foi adquirindo manías coa idade, como tantas outras persoas maiores, mais o único que tiña de tolo era a neurose obsesiva característica de tantos escritores. Pero hai que ter en conta que o obsesivo é consciente de que a súa obsesión é unha estupidez, é capaz de obxectivala. Sabe, como di el, que é unha "chifladura", máis ao mesmo tempo non consegue desprenderse dela. Dáballe voltas ás cousas, mais non se podería en ningún caso definir como un enfermo mental. Como dixo alguén, a loucura de Pondal pódese definir como "psicopatoloxía da vida cotiá".