Luís Álvarez Pousa: o xornalismo a contracorrente

—Como xorde a iniciativa de publicar este libro? Foi unha proposta persoal. Colaboro desde hai 33 anos en medios diarios e en revistas sempre desde unha liña temática de reflexión sobre o sistema de medios, o papel da comunicación na sociedade actual e a relación entre medios e política. Fixen unha selección de textos. Uns son artigos de opinión de diarios e outros textos máis ensaísticos, sempre co obxectivo de analizar o que está detrás do comportamento dos medios e do efecto que ten neles a relación que estabelecen cos gobernos, que é bastante tóxica. —A orixe desa relación tóxica pode situarse en boa medida na estratexia de “doma e castración” mediática de Manuel Fraga… Cando Fraga chega a Galiza o que fai é pór en práctica o que facía cando era ministro de Información e Turismo de Franco. Tenta seducir un sector da intelectualidade galeguista ao que perseguira sendo ministro e, ademais, controlar os medios. Empeza controlando a televisión e a radio galega a través das listas negras. Para controlar os medios privados crea un mecanismo de compravenda de información. El dá diñeiro público que os medios aceptan a cambio de facerlle a vida agradábel. Polo medio quedan os xornalistas. Para atraelos á causa crea un sistema de premios. O poder político premia a quen debería vixiar o poder político. O cal crea unha calma chicha… —Parte do problema é como se escollen o director xeral e o consello de administración da CRTVG. Quizais os xornalistas só deberamos aceptar ao respecto o modelo da BBC: o concurso público. A fórmula mellor é a utilizada pola BBC. Agora en Galiza temos un sistema de elección por maioría cualificada que estableceu unha lei que tivo secuestrada Feixoo desde 2011 e que agora ten secuestrada Rueda. Pero é mellor que o sistema de antes, que era que os nomease a dedo o goberno. En España Zapatero tentou, en 2016, sacar unha lei de medios públicos que asegurase que a RTVE cumprise a súa función de servizo público. Pero Raxoi botouna abaixo para volver nomear o director a dedo. Co goberno bipartito do PSOE e Podemos formulouse o sistema de elección por concurso público. Presentáronse un cento de candidatos. Saíu por consenso un dos primeiros cinco, José Manuel Pérez Tornero, pero para formar o consello de administración os partidos escolleron deses cen os que consideraron máis da súa corda. Despois Tornero dimitiu e na práctica o consello está máis nas mans do PP que do goberno. —Hai todo un entramado de axudas encubertas aos medios a través de convenios de colaboración, publicidade institucional, compra de exemplares… Que se debera facer con iso? Estamos nun mundo de grande competencia mediática configurado polas grandes corporacións mediáticas que concentran o poder e que na práctica supeditan a razón democrática ao negocio. A revolución tecnolóxica supón tamén unha gran competencia para os medios tradicionais. É difícil manter uns medios de comunicación nunha comunidade pequena como a galega, cuns índices de lectores situados á cola doutros países. O poder político ten, neste contexto, a obriga de contribuír a fomentar a pluralidade mediática, pero con fórmulas que non impoñan a dependencia do poder político. Mais a fórmula que se impuxo xa con Fraga e que continuou na etapa do bipartito PSdeG-BNG foi a compravenda de información. Os mecanismos son variados, ademais das subvencións: os convenios, a compra de paquetes de periódicos, a publicidade, patrocinios, asistencias técnicas… No Colexio de Xornalistas fixemos unha proposta concreta que ligaba as axudas á cobertura de obxectivos, con seguimento e control por parte do Parlamento. —Canto ás axudas creadas para fomentar o uso do galego nos medios, na práctica son un xeito de subvencionar a prensa hexemónica. Esas axudas son unha maneira de incrementar o premio aos medios de comunicación que entraron nese sistema de compravenda de información ao servizo do poder político e económico. Por outra banda, a publicidade institucional está sen regular. O bipartito tentou sacar unha lei para regulala que quedou nun caixón. Na práctica, os medios que máis usan o galego están castigados. As axudas deberían ser para os medios que, ademais de non estar supeditados ao poder, arriscan a publicar en galego, sendo esta a súa lingua de uso normalizado. —O sistema de compravenda enxendra monstros, ademais. As empresas hexemónicas non son vítimas. Chegan a extorsionar os políticos para que sigan soltando diñeiro. É que para que haxa un sistema corrupto ten que haber alguén que se deixe corromper. A información é un ben público que os medios teñen o deber de prestar. Non é un ben privado que pertenza ás empresas. No medio quedan os periodistas, que cun corpus empresarial cuxa sobrevivencia está ligada ao poder político e económico, non teñen lei que os defenda. —Cita no libro o peche de medios en galego: Vieiros, A Peneira, A Nosa Terra, Galicia Hoxe, o bilingüe Xornal de Galicia… Polo menos no caso do Galicia Hoxe, o discurso da empresa foi que era culpa da sociedade. Falta autocrítica? Penso que aí hai problemas de tipo empresarial e problemas de tipo social. Quen está reivindicando que os medios públicos saian do secuestro no que están? Nin os sectores máis cualificados da sociedade. Tampouco hai unha demanda, fóra de determinados escenarios, duns medios que axuden a xerar coñecemento. Hai un problema de falta de conciencia da necesidade de establecer un sistema de medios alternativo. Cando estes medios se poñen en marcha, non teñen o acompañamento social que precisarían. Pero tamén hai fracasos que teñen detrás unha responsabilidade empresarial. Houbo medios que xurdiron para ocupar un espazo para que outros non o ocupasen, caso do Galicia Hoxe. Si que falta autocrítica e buscar modelos empresariais que poidan ofrecer unha información de calidade non supeditada á compravenda. E hai que dimensionar estas empresas para que isto poida facerse realidade. Tendo en conta que a unión fai a forza. —Dicía que os xornalistas non teñen unha lei que os defenda. Hai avances recentes… A UE está elaborando unha lei de defensa da liberdade de información. Como a autorregulación non funcionou, decidiron lexislar. En España non hai unha lei que evite esa degradación da función dos medios. Si que houbo un intento de levar ao Parlamento unha lei de defensa da liberdade de información para que os xornalistas puidesen actuar con independencia das influencias partidarias. Admitiuse a trámite co goberno de Zapatero. Chegou a chamarse a expertos para que se pronunciasen sobre o proxecto de lei, pero pouco despois El País, El Mundo e o ABC empezaron a dicir que esa lei suporía volver aos tempos de Franco. A lei estabelecía, por exemplo, a obriga da creación de consellos informativos. Ao final botárona abaixo. —Fálase moito de liberdade de expresión en abstracto, pero calquera xornalista sabe que un xeito de anegala é facerche correr de rolda de prensa en rolda de prensa para despois producir páxinas en serie. A lei vainos protexer diso? Debe haber unha normativa superior que vele pola pluralidade, a independencia e a obxectividade, que non a neutralidade, da que estou en contra. Mais os procedementos para cumprir con esa función social deben estar regulados tecnicamente, é dicir, o periodista non debe limitarse a describir os feitos, senón que debe buscar as causas e consecuencias dos mesmos, ofrecendo unha información contextualizada. O papel do xornalista é analizar o que se ve, non é ser notario da actualidade, pois non é transcribir o que manda o cliente, senón comprobar se o que lle din é verdade. Ese é o problema do xornalismo de declaracións. Transcribir o que din os políticos. Nunca se fixera un xornalismo político tan malo. Antes as roldas de prensa eran un acto extraordinario, e agora ademais fanse roldas nas que non se admiten preguntas ou nas que os xornalistas non levan o tema preparado para poder facer preguntas que permitan averiguar a verdade. —Hai periodistas que viven moi ben á conta da manipulación. E o resto calamos. O gremialismo tamén nos resta credibilidade. O gremialismo é un grave problema, si, relacionado coa asunción de que a lealdade á empresa está por enriba da lealdade á cidadanía. Antes os xornalistas tiñamos unha liberdade e un grao de autonomía que agora non existen. Os xornalistas debémoslle lealdade á empresa, pero sen supeditar iso ao obxectivo democrático que deben cumprir os medios, que é garantir o dereito da cidadanía á información como ben público. Mais, claro, as empresas saben cooptar para os postos de dirección e para os postos intermedios aqueles xornalistas que mellor vaian servir aos seus intereses. Os xornalistas responsábeis e conscientes saben que camiñan sobre o arame. Non hai que suicidarse, pero si posicionarse e loitar para sacar informacións que a dirección non quere sacar, por exemplo. Eu loitei, por exemplo, por sacar na La Voz unha foto da policía arrastrando polos pelos a Xosé Manuel Beiras tras participar nunha manifestación. —En que consisten hoxe a censura e a autocensura? O máis grave hoxe é a autocensura. Hoxe, como diciamos, non hai unha lexislación que ampare os periodistas, aos que non quero nin escusar nin “matar”. Un dos instrumentos para reforzar a autocensura é poñer por diante o concepto de obxectividade. Entendendo a obxectividade como descrición dos feitos. A obxectividade debería ser o resultado de indagar no que está oculto detrás do que acaba de suceder. Non hai periodismo sen indagación, sen investigación. Canto á censura, está prohibida nos países democráticos, pero na práctica existe. Un dos xeitos de agochar a verdade é asfixiar a información a través da sobreabundancia de datos. —A precariedade tamén xera autocensura. E o dos xornalistas é un gremio pouco consciente dos seus dereitos como traballadores, que acepta mesmo cobrar en “visiblos” ou no falso status de “codearse” co poder. Enterramos as reivindicacións máis básicas baixo o discurso da “vocación”.... As grandes crises, inspiradas polo neoliberalismo, xeraron un movemento de concentración dos medios que rompe o pluralismo. Coa crise de 2008 e coa pandemia caeron gran cantidade de medios en todo o mundo. A situación, desde o punto de vista do nivel adquisitivo dos xornalistas tamén foi empeorando moito. A situación económica dos medios está no aire, pero as empresas aproveitan para seguir pagando ben aos que están en postos clave ao tempo que precarizan as condicións dos que están por debaixo deles. Neste contexto xurdiron os Mércores Negros, nos que están participando as redaccións de El Mundo, ABC, a Ser, La Vanguardia, etc, co obxectivo de mellorar as condicións laborais. —Moitos xornalistas contratados son substituídos por colaboradores externos que non precisan traballar para vivir -xogo ao reporteiro de guerra porque pagan meus pais- ou que viven doutra cousa e teñen o periodismo como hobby. Eu aí distinguiría varias cousas. Hai un servizo que fan rapaces que non son periodistas pero que acoden ás guerras, arriscándose e enfrontado mil problemas, para despois trasladar información que doutra maneira os medios non terían. Eu preferiría que se profesionalizase a función do reporteiro de guerra, e é verdade que aos medios sáelles así moito máis barato. Para min, un dos problemas da xeneralización deste modelo é que se perde consistencia na liña editorial do medio. Outro tema é o dos “influencers”. Ninguén se responsabiliza da veracidade da información que trasladan. Os periodistas teñen que competir con exércitos de individuos que teñen por hobby difundir datos sen someterse a procedementos regrados de busca da verdade, senón buscando o impacto. —Na CRTVG teñen os Venres Negros. Pero non parece que a sociedade se sinta moi interpelada. Unha parte moi importante da sociedade parece estar moi satisfeita cun modelo de televisión que promove programas como o Luar, por exemplo. Unha televisión pública non pode limitarse a facer o mesmo que fai a televisión privada. A televisión pública ten a responsabilidade de vertebrar a sociedade, de cohesionala e de culturizala, e de apoiar o audiovisual facendo que a imaxe do país, a súa cultura, etc, teñan translación cara ao exterior. E é certo que hai unhas elites que saben perfectamente cales son os obxectivos da televisión pública e que deberían estar apoiando as protestas dos Venres Negros. —O medios menos dependentes do poder -por exemplo, revistas como Tempos Novos ou Luzes- adoitan estar, na Galiza, practicamente descapitalizados. Non pagar as colaboracións ou pagar 50 euros polo traballo de varios días -e o exemplo non é inventado- non parece a situación ideal. Amigos meus de Euskadi pregúntanse como fai unha revista coma Tempos Novos para manterse 26 anos a contracorrente. É posíbel porque temos detrás unha cifra de subscritores que nos dá para sobrevivir. Temos os mellores colaboradores, ademais. Pero é certo que deberiamos poder dar un paso máis para saír do estritamente marcado polas achegas dos subscritores e da escasa publicidade. Fraga promoveu que Renfe nos retirase a publicidade… —Non hai alternativa? Noutros países si que parece habela. Os medios non poden nin depender das subvencións nin dos grandes anunciantes, senón contar co apoio dunha serie ampla de colectivos que representen os distintos sectores da sociedade. Os medios alternativos teñen que ter a capacidade non só de dar un enfoque diferente sobre as mesmas noticias, senón de marcar unha axenda propia. Se non tes capacidade de influír na opinión pública, morres como proxecto. —Os xornalistas prometemos cousas -xornalismo de investigación, contrapoder, etc- que non estamos moito en condicións de cumprir. Quizais habería que ser máis humildes. Admitir o que non podes facer e facer ben o que si podes facer. Nese sentido, é pasmoso o abandono da cultura por parte dos medios, por exemplo. En Tempos Novos ao principio tiñamos tres redactores e un fotógrafo. Nacemos coa idea de facer xornalismo de investigación e publicamos traballos moi consistentes. Pero cando iso deixou de ser posíbel, e dixémolo publicamente, pasamos a ser unha revista de análise e de opinión. De feito pedimos á xente que se subscriba para que poidamos volver facer o tipo de xornalismo que queremos facer.