Cando visitou a Galiza por primeira vez?
Coñecín a Galiza en 1975, cando era estudante na Universidade de Buffalo. Foi unha visita de poucos días.
E como lle nace o interese pola lingua, literatura e cultura galega unha filóloga estadounidense nada en Rochester?
Sempre tiven interese polas linguas. No colo da miña avoa, da miña nai, xa estaba coas letras diante. No colexio aprendín latín e despois fun aprendendo máis idiomas porque sempre tiven interese pola palabra. Cheguei ao castelán na universidade e pensei que era como o latín e, despois, no máster en estudos latinoamericanos, estudei o quechua, que foi escolla miña porque me interesaba a literatura andina e as sociedades bilingües, e o portugués, que era obrigatorio. Así que cando cheguei á Galiza xa tiña o camiño andado para entrar ao galego desde o portugués. Foi un contacto totalmente natural desde a lectura dos poemas de Manuel Antonio e quedei totalmente cativada querendo entender o que é a Galiza. Eu xa tiña estudado o creacionismo de Vicente Huidobro e fascinoume esta visión vangardista tan persoal que compón Manuel Antonio colocando palabras ás imaxes. O primeiro artigo que escribín en 1979 foi sobre o vangardismo de Manuel Antonio.
Sempre digo que o galego é a unha lingua que non estudei, coma outras, senón que comecei a amar e amei a partir da literatura. Por iso tamén sempre digo que me sinto insegura ao falar.
Aínda que vive en Maine, procura estar na Galiza con certa frecuencia, como se sente acollida aquí?
A sociedade galega, cando ve que fago o esforzo de falar en galego, recíbeme cos brazos abertos e ese agarimo galego é impagábel, non o teño atopado en ningún outro lugar.
Le literatura galega por…
Eu antes lía por obriga, agora leo por paixón. A vida é curta e só fago o que me peta e dá a gana, como di o poeta.
Cre que a Galiza pode ter futuro sen o galego?
Non, non sería Galiza, sería unha provincia de España, unha provincia, non catro, sería unha rexión máis coas súas peculiaridades.
Vostede é unha boa coñecedora da obra de Rosalía de Castro. Como interpreta hoxe unha muller do século XXI a escrita e pensamento do XIX?
O que me levou a Rosalía de Castro foi o feminismo. Aprendeume moito da literatura de mulleres. Representa a muller pensadora, a muller que pensa arredor de si. Estou a facer unha nova tradución deses tremendos manifestos feministas que son Lieders e Las literatas. Seguro que ela tiña moita máis obra que hoxe xa non poderemos coñecer porque estaba realmente comprometida co seu oficio, ser literata, ser escritora. E isto non ten idade. Enténdeo calquera e en calquera momento. Ese valor de Rosalía non envellece. O importante é non deixar de lela, de investigala, de procurar novas pegadas da súa obra. Serviu e serve aínda de modelo para moitas máis mulleres.
Rosalía aprendeume moito a ler a literatura de mulleres. Contoume o século XIX desde a súa intelixencia e capacidade de observación da realidade das mulleres que era intranscendente a ollos dos escritores
Temos aínda moito por descubrir sobre as mulleres escritoras galegas no século XIX?
Si, penso que pode haber máis escritoras galegas do XIX. Cómpre localizalas e tamén estudar máis as xa coñecidas. Ao mesmo tempo, isto axudaría a saber como era o contexto do XIX; dígoo porque cando comecei a estudar a prosa de Rosalía atopei que tiña moito en común coas súas contemporáneas, moito. Falo especialmente das norteamericanas, mais das británicas e as francesas tamén. Había moito contacto internacional.
Nesta altura está a traducir para o inglés o Conto gallego de Rosalía. Que retos supón para vostede afrontar a tradución da obra rosaliana?
Rosalía aprendeume moito a ler a literatura de mulleres. Contoume o século XIX desde a súa intelixencia e capacidade de observación da realidade das mulleres que era intranscendente a ollos dos escritores. Para esta tradución é preciso colocar o texto no seu contexto histórico desde a mirada interna da autora. Traducir literatura galega é explicarlles aos novos lectores que cousa é e a que lugar pertence. Traducir unha novela como Seique, de Susana S. Arins, e non poder explicar toda a historia da guerra de 1936 na Galiza supón non presentar toda a obra coa súa riqueza.
O Conto gallego ten tamén como reto engadido a interpretación da retranca porque non se pode traducir literalmente. En inglés non temos o can de palleiro, por exemplo. É difícil, leva moito tempo, mais eu pásoo moi ben facéndoo.
Concorda coa afirmación de que Rosalía é unha escritora universal?
E por que non? É unha escritora con ideas propias. Non entendo a necesidade de dicir universal porque é evidente.
É universal Rosalía? Se é boa escritora e trata temas importantes, neste caso, da muller e da cultura galega, é universal, clásica, un modelo do que é unha escritora nacional. A miña resposta? Por suposto que o é, mais Rosalía non é escritora única e xunto con ela precisamos falar doutras escritoras galegas importantes, é dicir, non vela como un caso illado, senón como o comezo dunha cada vez máis longa historia literaria nacional.
Tamén ten traducido para o inglés outros autores clásicos como Otero Pedraio e Cunqueiro. Que recepción teñen estas obras no lectorado anglófono?
Aínda non o sei porque estamos en proceso de crear público lector, de internacionalizar a literatura galega. Rosalía universal, literatura galega internacional. Aínda nas aulas da universidade non se fala coa debida amplitude da Galiza, da lingua galega, da literatura galega, porque todo pasa por Madrid, pola lente do castelán. Un vello tópico mais é así. Hai moito camiño por percorrer no coñecemento e interpretación da literatura galega en Estados Unidos e eu quero achegar o meu gran de area.
Entre as súas últimas traducións destacan dúas obras moi diferentes entre si como son Confusión e morte de María Balteira, de Marica Campo e Bibliópatas e Fobólogos de Emma Pedreira. Como foi ese proceso de reescrita a través da súa tradución para o inglés?
É un achegarse moito, moito ao texto e, con sorte, ao proceso da creación de cada autora. É rir cando hai humor (retranca) e chorar cando hai traxedia e soidade. É vivir cada páxina, tentando ser leal ás intencións da escritora. No caso de Emma e Marica é, ademais, tentar transmitir, con certo medo, o que hai de valor nas súas obras, querendo facer que cheguen ao público anglofalante porque acredito en que merecen iso.
Como coñecedora da literatura galega actual, como a definiría a partir das súas lecturas?
Teño dificultades para escoller porque quero ler moito máis do que podo. E, sobre todo, quero buscar aliadas e aliados para partillar esas lecturas a través da tradución. Traballo desde a esperanza de que calle pronto algún proxecto de internacionalización da literatura galega neste sentido. É moi necesario.
Que presenza ten a literatura galega en Estados Unidos a partir da tradución ao inglés? Como é a súa difusión e visibilidade?
Precisamos dunha difusión ampla, accesíbel aos diferentes públicos na dobre versión, orixinal en galego e tradución ao inglés.
Hai moi poucos lugares onde publicar libros traducidos do galego, contadas oportunidades para a edición de textos bilingües galego-inglés. Apenas contamos con algúns casos concretos como as traducións de Erin Moure sobre Rosalía de Castro e Chus Pato, por exemplo, mais non temos unha difusión ampla que traduza a calidade e diversidade literaria en galego.
Os audiobooks son un mercado grande, mais estamos no comezo, precisamos dun proxecto editorial que publique literatura galega en inglés.
A Galiza precisa dun Instituto do Libro, ese Instituto Rosalía de Castro que teño escoitado mencionar. Ten que existir ese marco para vehicular a literatura galega no camiño da internacionalización. Cómpre un plan de visibilidade da literatura galega adaptado a un país tan grande e diverso como é o de Estados Unidos, onde de momento non está. Por que non se pode facer unha revista de estudos galegos en inglés? O alcance dixital hoxe facilita e permite esta comunicación multicultural e plurilingüe. Hai que confiar no propio valor das obras. E logo cómpren aliados e aliadas para facelo posíbel.
Hai un público anglófono, americano, que recibiría ben a literatura galega?
Por que non? É un mercado grande, moi grande, hai que sacar os libros, as traducións, non hai outro xeito de ensanchar no mundo a alta calidade da literatura galega. Non saber o galego non pode ser freo para o coñecemento e divulgación da literatura galega no mundo, hai que darlle ao lectorado inglés a literatura galega na súa lingua a través da tradución. Hai pouca literatura galega traducida ao inglés. Hai que atopar as maneiras de espallar os coñecementos e confiar no valor das obras, confiar no valor de Rosalía, confiar no valor de Marica Campo, no de Xavier Queipo e no de tantas outras autoras e autores. Eu agora xa non traduzo nada máis que literatura galega. Hai tanto interesante para ler en galego! Hai que crer na capacidade creativa dos escritores e das escritoras de aquí. A literatura non ten fronteiras grazas á tradución.
Seguir o modelo de internacionalización do Institut Ramón Llull de Catalunya e do Instituto Vasco Etxepare e adaptalo á realidade galega pode ser un bo precedente.
Acaba de intervir nunha xornada na Universidade de Vigo colocando propostas de internacionalización da literatura galega. Que accións son precisas para avanzar na internacionalización da nosa literatura?
Para alén da edición en papel, é moi importante avanzar na oferta de libro dixital porque ten maior facilidade de distribución e promoción en Estados Unidos, é un formato que alí ten moita saída. Os libros xa publicados en papel deberían estar accesíbeis tamén en formato dixital traducido tanto para obras clásicas como contemporáneas.
Hai que diversificar os campos de entrada ao galego para o público americano. Os audiobooks en galego e inglés son fundamentais e a divulgación a través das redes sociais tamén pode ser unha oportunidade hoxe en día. Seguir o modelo de internacionalización do Institut Ramón Llull de Catalunya e do Instituto Vasco Etxepare e adaptalo á realidade galega pode ser un bo precedente.
Teño comprobado que as subvencións á tradución e á publicación e distribución da literatura galega baixaron moito. Ese é un mal camiño. Non pode ser. Non se poden pechar portas desde a Administración.
Precísase intentalo desde diferentes camiños para colocar Galiza no mundo a través da literatura. Cómpre non menosprezar ningún formato, aproveitar as oportunidades do ámbito dixital e reforzar os encontros, as residencias literarias, as estadías creativas desde múltiples perspectivas que permitan que autoras non galegas creen obra propia que, para alén do seu persoal proceso creativo, visibilice a cultura galega, que falen sobre Galiza. Son necesarias as vías de intercomunicación cultural. Fannos ben a todas.
A Galiza é destino turístico para moitos visitantes, logo hai que achegarlles a literatura galega en inglés desde diferentes espazos. Literatura no tren, no autobús, no hotel, no Airbnb, por que non? Por que a literatura galega non se toma como fío para guías de viaxe que acheguen a realidade cultural de Galiza? Por que non se desenvolve de forma documental e en formato audiovisual, dixital?
Todo isto combinado con presenza en congresos especialistas e por suposto nas feiras internacionais do libro, axuda a avanzar na internacionalización da literatura galega. Cómpre un plan que o poña en marcha para crear conciencia de que a Galiza existe. O público americano está a agardar aí fóra.
Agora que está a piques de retornar a Maine, que literatura galega a acompaña na maleta?
De Paula Caballeira, Dentes de coello; de Arancha Nogueira, Antese; de Sara Vila Alonso, Oito días sen Eva Cortés; de Lorena Conde, Velloucas & Minchas; de Moncha Fuentes, O tradutor de sombras; de Carme Varela, As desterradas; de Manuel Portas, Unha cerveza Chang; de Inma López Silva, Clepsidras; de Andrea Maneiro, Edénicas; de Manuel Gago, O sangue das pantasmas; de Ana Romaní, A desvértebra; de Yolanda Castaño, Materia; de Neira de Mosquera, La marquesa de Camba; de Carlos Callón, O libro negro do galego. E moitos máis.
Que é a Galiza para vostede?
A Galiza é agora a miña razón de vivir. Sen a Galiza non son ninguén. Volto a Maine e paso case todo o tempo pensando na Galiza, traducindo, mirando fotos, escribindo contos en inglés que teñen lugar en Compostela. Estoulle moi agradecida á Galiza. E todo foi pola lingua, funa aprendendo e foime levando a coñecer moitos sitios e moitas persoas. Isto é a vida.
