José Martínez: "Fraga destruíu a unidade que había entre as entidades galegas do exilio"

O psicólogo José Martínez-Romero Gandos vén de publicar Logoterapia grupal. Auto-trascendencia recíproca, unha obra que condensa o seu traballo dentro dunha disciplina que conecta escritos de Viktor Frankl coa súa propia experiencia como terapeuta. Retirado no laboral mais non no profesional, atende a Sermos Galiza o mesmo día que entra en directo nun curso online con Caracas, Venezuela. Aos seus 81 anos de idade as lembranzas da súa traxectoria vital camiñan parellas á Galiza que viviu alén do océano Atlántico. —Que lembra da súa nenez en Bos Aires até que contactou coa colectividade galega organizada na Arxentina? Son fillo da emigración galega. Meu pai e miña nai eran de Campo Lameiro. Xente traballadora. Podo resumir esa etapa dicindo que viviamos moi mal e comíamos moi ben. Estabamos catro nun cuarto, no barrio de San Telmo. Daquela meu pai traballaba primeiro de camareiro e despois para o xornal La Prensa, nas rotativas, até que chegou a ditadura de Perón. Na casa sempre falaron en galego entre eles e Galiza sempre estaba presente, ademais, na cultura e na propia comida. Era unha casa galega como moitas en Bos Aires. Un dato: sempre fun á escola pública. Comecei a traballar con 10 anos. Primeiro co meu pai e despois nunha oficina, mais sen deixar nunca os estudos. Mergulleime na colectividade galega cando cheguei á universidade xa nos anos 60. Alí atopara un anuncio duns cursos de lingua galega na Asociación Arxentina de Fillos de Galegos. Foime moi doado seguir as aulas por ter o galego moi metido. Daba as clases Ricardo Palmás, discípulo de Blanco Amor, co que tiven unha longa amizade moito tempo. Un día alí, nos anos 60, coñecín a Pilar Jeremias Cela que xa levaba tempo na colectividade galega. —Ese encontrou marcouno na súa traxectoria activista? Desde logo, e non só nese ámbito. Ela nacera nunha familia moi galeguista, curmá dos Abraira que levaron a Castelao a Bos Aires, e este visitaba moito a súa casa. Sempre contaban a anécdota de que de pequena estivera no colo de Castelao! Participou no primeiro congreso da emigración en 1956. Desde o comezo do noivado, ademais da actividade na asociación, entrei na súa familia que seguía a ter uns vencellos moi directos co exilio político galego na Arxentina. Comezamos a ir xuntos a outras entidades como o Centro Ourensán ou a Irmandade Galega. Non era unha actividade lingüística exclusivamente, era unha actividade política. Traballabamos contra a ditadura, formando xente para loitar en moitos aspectos desde alí contra Franco. Por exemplo, aínda que eu non era católico, casamos en lingua galega en 1967 e foi a primeira cerimonia a nivel mundial na nosa lingua, só por amolar a Franco, que cando foi o concilio non aprobara as linguas vernáculas. Conseguímolo a través a través dun xesuíta moi liberal. En Fillos de Galegos eramos 10 ou 12 mozas e mozos que faciamos difusión política. Seoane tiña relación con Fillos de Galegos e a algúns de nós convidábanos ás tertulias que organizaba na súa casa. —Foi daquela cando coñeceu a Luís Seoane? En Fillos de Galegos eramos 10 ou 12 mozas e mozos que faciamos difusión política. Seoane tiña relación con Fillos de Galegos e a algúns de nós convidábanos ás tertulias que organizaba na súa casa. Lembro que alí estabamos Ricardo Palmás, Inés Canosa, Pilar e mais eu. Eran unha vez ao mes e alí foi cando comezou a amizade. Teño que dicir que me custa dicir que eramos amigos pola miña admiración cara a el. Cando me graduei ofreceunos un xantar nesa mesa que tiña que era pura arte: un cadro dun home cunha man que se tirabas dela baixaba. A súa casa era unha exposición de arte. —Rematara os estudos en Psicoloxía. Por que escolleu seguir eses e non outros? Eramos pobres mais había unha boa educación na Arxentina. Eu estudaba e traballaba. Sempre en finanzas e contabilidade. Nos últimos anos quixen estudar Psicoloxía aínda que todo o profesorado dicía que debía seguir por Ciencias Económicas. Daquela Psicoloxía estaba na Facultade de Filosofía e comezabas o primeiro ano facendo Filosofía. Literatura, Historia,... Cando estaba a piques de rematar a carreira chegou a ditadura militar de 1966 e fechou a facultade. Dicían que nese centro estaba o xermolo do marxismo. Catro anos fechados, cando eu estaba ao final da carreira! Como non tiña nada que facer casei. Lembro que quince días antes de obter a licenciatura renunciei a ser contador. Nese último período realicei prácticas nun hospital e tiven contacto con quen foi o meu mestre. —Que amizades engadiu eses anos na colectividade galega? Había amizades máis políticas e outras máis culturais. Realizábanse moitas actividades todas as semanas. Nelas coñecín moita xente, como foi o caso de Alonso Ríos. Outro exemplo moi curioso, que despois explicaría nun libro Neira Vilas, foi a miña relación con Laxeiro con quen acostumabamos ir beber uns viños a un bar da avenida de Maio. Non o coñecín a través da colectividade, foi cando aínda era un estudante e non entrara en contacto coas asociacións galegas. Era alumno de Psicoloxía na cátedra dun profesor marxista que pedira uns traballos sobre alienación en artistas plásticos. Tiñamos que entrevistar a membros da asociación de artistas plásticos e tocoume Laxeiro. Fun a un bar ao que ía el sempre, na rúa Suipacha. Pregunteille sobre a alienación, sobre a idea de que o home é explotado polo capital como unha ferramenta que, cando se gasta, é desbotada polo capitalista. Laxeiro quedara encantado sobre ese concepto e defendíao. Comentárame que el non vendía cadros. Lala, a súa muller, preguntaba que había para comer e, se non había nada porque non tiñan cartos, el saía e vendía un cadro. Tentárono moitas veces, iso si. Tiña un amigo que lle pedía unha obra para outra persoa e el negábase por non querer vender por vender, só vendía en condicións excepcionais. O home insistía e un día na súa casa sinaloulle a súa paleta de pintor que era cadrada, non a clásica, que estaba coas cores que lle sobraban mesturadas, algo moi habitual nos artistas que tamén facía Seoane para non mostrar as súas cores por ser únicas. Laxeiro comentábame que o amolara, iso non era un cadro. Era bohemio mais sabía vender. —Comeza a traballar e desenvolve a súa traxectoria profesional no ámbito da psicoloxía. Como foi o seu encontro con Viktor Frankl? Rematara a carreira e centráramonos no traballo. A miña profesión permitiume facer prácticas humanistas, a partir do existencialismo de Sartre e Camus, con adolescentes e persoas adultas traballando en grupos. A razón de facelo así é que era máis económico e moito máis rápido para a orientación existencial. Nos 70 coñezo a Frankl a partir da súa bibliografía, sobre todo O home en busca do sentido, o seu libro chave, e entra a formar parte dos meus autores fundamentais. En 1985 o propio Frankl vén á Arxentina convidado por un conxunto de colegas dunha sociedade de análise existencial e logoterapia. Visita Bos Aires, Mendoza e tamén viaxa até Caracas, en Venezuela. Eu tiven a posibilidade de estar perto del ao facerlle de tradutor do inglés. Volveu un par de veces máis por Arxentina e seguimos en contacto. El insistía na logoterapia, a súa proposta como terapia, que era unha parte de todo. Quedou a relación, pola miña parte desde a humildade, até a súa morte. —Cal foi a súa achega ás teorías de Viktor Frankl? Frankl fora supervivente dun campo de concentración e alí desenvolveu toda a súa teoría de buscarlle un sentido á vida, a pesar de todo. Explicaba que a vida vale a pena vivila malia o que nos aconteza, algo que aprendeu da súa propia experiencia. A miña experiencia partiu de dous hospitais. Neles, a miña tarefa era transmitir esa idea de Frank á xente que estaba nunha situación complicada, mesmo nalgúns casos a piques de morrer. Facer que cresen que a vida tiña sentido mesmo naquel breve espazo de tempo. Había que axudar a recompoñer o seu sentido de vida nesas circunstancias. Teño documentado todos os casos. Lembro un home que tiña que operarse e nesa operación podía falecer ou con sorte quedar mal. Descubrín que non tiña conexión coa súa filla e tiña ansia por coñecer ao seu neto. Ese foi o camiño que seguín para que se agarrase á vida. Se as circunstancias son tan difíciles que non podes atopar sentido o que hai que mudar é a actitude. Frankl formulou a idea a partir de que a xente cre os polos da existencia son o éxito e o fracaso, dálle a volta e di que os polos verdadeiros da vida son sentido ou desesperación. O éxito e o fracaso son polos transitorios da existencia. Eu desenvolvín o meu traballo en grupos, na logoterapia grupal. Frankl di que, coa actitude de superarse, o individuo ten que atopar a maneira de autotranscender diso, saír do que o limita. Eu engado que nos grupos a autotranscendencia é recíproca e uns axudan aos outros. Ninguén pode darse de alta dun grupo, aínda que se senta ben, se os demais non perciben que está ben. O sentido solidario. É case marxista a proposta. A solidariedade é o que dá o sentido. O lema de Frankl que eu apliquei é que "eu atopei sentido á miña vida axudando aos outros a atopar sentido na súa". Co proceso de democratización, onde entra mesmo a traída dos restos de Castelao, as entidades conectáronse de maneira moi forte coa Galiza territorial. Fraga comeza a mandar bandeiras, libros, diñeiro, sobre todo ao Centro Galego. Nesa entidade tan simbólica lembro a campaña que lle financiou ao seu candidato, Mourente, que era de dereitas. Autobuses con publicidade e a cidade chea de carteis como se fose presidente de Arxentina. Gañou as eleccións e mudou a entidade con actividades da dereita —A súa relación coa colectividade galega ten dúas fases. Estivo moito tempo lonxe da actividade galega en Bos Aires. Cal foi a razón? Por un lado estivo a necesidade de traballar do meu, primeiro nunha clínica e logo pola miña conta. Por outro, estaba a evolución que tiveron as propias entidades galegas na Arxentina. Mantivemos, iso si, contacto a través dos encontros con Seoane, Laxeiro e outros. Hai que ter en conta que durante a ditadura no Estado español as sociedades galegas eran todas antifranquistas menos a Casa da Galiza. Esa tendencia esmoreceu cando morreu Franco. Co proceso de democratización, onde entra mesmo a traída dos restos de Castelao, as entidades conectáronse de maneira moi forte coa Galiza territorial. Fraga comeza a mandar bandeiras, libros, diñeiro, sobre todo ao Centro Galego. Nesa entidade tan simbólica lembro a campaña que lle financiou ao seu candidato, Mourente, que era de dereitas. Autobuses con publicidade e a cidade chea de carteis como se fose presidente de Arxentina. Gañou as eleccións e mudou a entidade con actividades da dereita. A demolición da colectividade galega reivindicativa consistiu, ademais, en eliminar o Centro Ourensán cando Fraga o xuntou coas outras entidades provinciais para crear o Centro Galiza. Chegou mesmo a facer doazón dun edificio! Todo para destruír con cartos a unidade que había. As sociedades foron esmorecendo e a actividade fraguista medrando con actos populistas e xantares con máis de 1.000 persoas. Na Arxentina había algo máis de 700 asociacións galegas, algunhas moi pequenas, de parroquias ou concellos, até as grandes como o Centro Galego, mutual por ser hospital. —Mais vostede participou directamente nunha entidade nese período contemporáneo. Cal foi a razón? Na Arxentina había algo máis de 700 asociacións galegas, algunhas moi pequenas, de parroquias ou concellos, até as grandes como o Centro Galego, mutual por ser hospital. Retomei o contacto coa colectividade a partir da sociedade de Campo Lameiro. Fora unha das integrantes da Federación de Sociedades Galegas alá por 1910 e tiña unha historia. Rescatei parte duns arquivos que había na federación. Leveina outra vez á actividade partindo das tarefas que realizabamos na asociación de Fillos. Fíxose moi popular e imitárona outras. Daquela comezamos unha emisión radial, Nós, os galegos, unha hora que pagabamos do noso peto. Durou dous ou tres anos con moito éxito. Puñamos música e faciamos comentarios. Na radio arxentina non se pode falar en galego sen autorización e deixando antes os textos traducidos do que se vai a dicir. Nós faciamos trampa e despois da música faciamos comentarios en castrapo para que non dixeran nada. Comezaba sempre co himno galego e moitos galegos comezaron a coñecelo. Había todo tipo de música e faciamos entrevistas aos persoeiros que estaban de visita. —Como foi ese retorno á Galiza? Arxentina vivira unha crise socioeconómica a partir de 1996. En 1998 eu dirixía a carreira de Psicoloxía nunha universidade e fechan unha parte, despedindo o persoal, incluíndome a min. Quedo na rúa. Puxera todos os ovos nunha cesta, como dicía unha amiga miña, ao abandonar a consulta privada para dedicarme á cátedra. Eu era maior, tiña case 60 anos e non atopaba nada. Caín nunha depresión e tiven que tratala. Cheguei á conclusión de que era a primeira vez na miña vida que me pasaba. Sempre marchara das empresas para mellorar e nunca quedara na rúa sen traballo. Non tiña ingresos. Eu viaxara con frecuencia á Galiza e tiña contactos. Todo o mundo me dicía que marchase da Arxentina. Primeiro veu a miña filla para A Coruña. Nós decidimos marchar tamén e comezou o 'corralito'. Os bancos fechados, un caos. Preparamos a viaxe e pensei en traer a miña biblioteca con 35 caixas de libros, a maior parte asinados por membros do exilio galego que pensaba que querería o Consello da Cultura Galega, e uns poucos utensilios. Tiña moitas esperanzas na volta á terra. Na Arxentina non deixei nada, mesmo trouxemos connosco as cinsas de todos os nosos mortos para que descansaran na Galiza. E aquí vén o drama do retorno. Chegamos ao aeroporto o 2 de Nadal de 2002 e só foi recibirnos Pepe Carballude, un grande home e escritor. "Alguén tiña que recibirvos", dixera ao vernos. Grazas a el conseguín un primiero traballo como tradutor de manuais escolares mais logo non conseguía nada. Non teño reparo en contar que os meus últimos anos laborais foron retirando as manchas de aceite dos coches nun aparcadoiro da Coruña. Agora sigo escribindo, dando cursos e conferencias online que me permiten completar unha mínima pensión. —Sábelle mal como rematou a Fundación Luís Seoane? Seoane era o meu modelo. Cando morreu Luís seguín en contacto estreito con Maruxa e ela confiaba en min por coñecer toda a obra de Seoane, asistir ás súas presentacións e aos seus faladoiros. Ela quería que fose o director da fundación e loitou por iso con Francisco Vázquez. Hai cartas dela dicíndolle todo. Trouxo toda a obra. Pensou como difundir o seu legado e eu mesmo preparara un proxecto de achegamento da súa obra ás escolas, con exposicións e obradoiros. Ao final, no Padroado, Maruxa quedou deslucida, cun papel simbólico. O Concello quedou co dominio e nomeou á dirección e alí segue. Non se cumpre co mandato que quería Maruxa, que a xente da Galiza coñecese a Luís e a súa obra.