Javier Buján: "Laxeiro tiña unha enorme capacidade de fagocitar todo o que se lle puña diante"

Que significa para a figura de Laxeiro que se lle dedique o Día das Artes Galegas? Hai varias lecturas aquí. Por unha parte, estase a falar do Ano Laxeiro cando en realidade é o Día das Artes, non é o ano de ninguén. Mais iso está ben porque invita, e mesmo obriga, as institucións a estar argallando proxectos arredor da figura de Laxeiro durante todo o ano, o que para nós, como Fundación, é bo aínda que non participemos deles, xa que un dos nosos obxectivos e promover a súa vida e a súa obra. Para nós é moito máis importante do que parece porque somos unha fundación con moi poucos medios e, daquela, todo o que sexa sumar vennos ben. No plano da difusión, a verdade é que Laxeiro tiña un don de xentes que axiña o converteu nun creador moi coñecido, moito máis que outros da súa xeración que non son peores artistas. Na fundación comentamos moitas veces que, sen sabelo, el fixo un traballo de autopromoción enorme, porque como era unha persoa espléndida e desprendida, ía regalando debuxos e pequenas obras a todo o mundo, de maneira que a cantidade de xente posúe algunha obra del é moi grande. Iso as veces chegou a distorsionar a súa figura, ocultando a súa importancia como artista, como parte desa vangarda, para convertelo case nunha figura folclórica. Hai dous Laxeiros, poderiamos dicir. Por unha parte está esa figura popular que non ten moito a ver co home. Ti les os diarios de Laxeiro e descobres unha persoa completamente distinta dese personaxe que adoitaba reaccionar con boutades ás súas aparicións públicas. Lembro que Díaz Pardo me contaba que, nunha ocasión, convidouno a un seminario en Sargadelos e apareceu cunha botella de augardente bebendo a morro: en realidade, a botella estaba chea de auga. El construía un personaxe, un pouco se queres como Dalí. E divertíase moito con ese papel de traste, de iconoclasta. Pero logo era un tipo moi sensíbel e, desde logo, moi informado. Ese personaxe fixo que aparecese case sempre como o menos culto do grupo dos Novos, pero sabía moi ben por onde se movía. Canto a súa obra pasa un pouco o mesmo: paradoxalmente, aínda que foi un dos artistas que máis loitou contra a pintura compracente e costumista da Galiza tópica, desde fóra existe a tendencia a relacionalo coa pintura folclorista, sobre todo cando falamos da primeira época. E claro, é un contrasentido. Calquera que se pare a observar con calma a pintura deses anos verá que é obvio que argumentalmente bebe da cultura popular, pero desde unha óptica moi pouco condescendente e, sobre todo, nada tópica. O tenebrismo, a figuración esperpéntica... están a falar dun certo distanciamento do folclorismo. E dun certo pesimismo sobre a condición humana que hai que situar nese período de guerras e de conflitos ideolóxicos moi exacerbados. El empregaba ese esperpento para falarnos da idea que se tiña do ser humano nos anos trinta e corenta, na época dos fundamentalismos. Ese é un tema que aínda está sen estudar adecuadamente. Coa vangarda histórica galega, vista desde fóra da Galiza, hai un problema case epistemolóxico. Como as temáticas adoitan ser populares, desde Madrid, sobre todo, sempre tenden a facer unha lectura folclorista, cando os nosos artistas estaban en perfecta sintonía coa vangarda histórica. Agora que fala dese traballo de investigación, a Fundación está a facer un traballo enorme nese sentido. Laxeiro é case o único artista que conta cun catálogo razoado no que están rexistradas máis de 3.500 obras, un caso sen parangón na Galiza. E iso propicia outras lecturas da súa obra que aclaran o que foron as vangardas galegas. Dáselle a importancia que ten a ese traballo de investigación? Canto ao catálogo, non teño noticias de ningún traballo así, que teña esa vocación de universalidade. E penso que un traballo así -que por certo, continuamos a levar a cabo- é fundamental. Eu sempre estou chorando por máis orzamento, pero o que máis boto en falta é o apoio para investigar, que entendo como unha obrigación moral da fundación. E tamén para exportar a figura de Laxeiro. Cos medios que temos, non podemos coller un avión para reunirnos cos representantes dun museo de fóra, cun comisario, cun crítico, e invitalos aquí a ver a obra en directo e explicarlles o contexto e a realidade da súa obra. Coa vangarda histórica galega, vista desde fóra da Galiza, hai un problema case epistemolóxico. Como as temáticas adoitan ser populares, desde Madrid, sobre todo, sempre tenden a facer unha lectura folclorista, cando os nosos artistas estaban en perfecta sintonía coa vangarda histórica, estaban facendo o mesmo que se facía en París ou en Berlín. Aquelas vangardas estaban moi situadas dentro de correntes ideolóxicas de esquerdas e, daquela, inspirábanse no mundo do traballo, nos obreiros e nos labregos. Porén, cando se trata de valorar isto nos nosos artistas, adóptase un punto de vista case étnico. En certo sentido, mírasenos como se mira a Frida Kahlo, non tanto pola obra como polo "exotismo". Aínda que xa nos gustaría ter o predicamento internacional de Kahlo. Con Laxeiro pasa moito iso e nas poucas historias da arte que inclúen artistas galegos, encádranos nun certo folclorismo sentimental. Non se están decatando de nada, nin son quen de ver o que Laxeiro nos está a contar. En realidade, hai unha especie de resistencia a aceptar que a modernidade se manifestaba aquí con trazos propios e en sincronía co resto de Europa. E que ademais, hai que ter en conta que a vangarda histórica galega foi moitísimo máis potente que as que había no resto do Estado que, en xeral estaba moi atrasado nese sentido. E este grupo dos Novos, porén, foi capaz de dialogar co que estaba sucedendo na escena internacional, e inclúo aquí os escritores como Dieste ou Blanco Amor. En conxunto, era un grupo moi sólido, moi cosmopolita, que estaba moi atento ao que pasaba e que tiña moito que dicir desde aquí, sen perder a perspectiva do que eran. Esa é unha materia pendente que temos por diante, porque mesmo cando falas con historiadores galegos, seguen restrinxindo o lugar destes artistas nun contexto exclusivamente galego, sen ter en conta o que sucedía a nivel internacional. Hai unha diferenza de seis ou sete anos entre o período clásico de Picasso e a estética granítica de Laxeiro. Iso non é nada naquela altura! E que se estaba a facer no resto do Estado, se exclúes Euskadi e Catalunya? Podes dar con nomes soltos, pero non como un movemento tan homoxéneo e potente como o que traballaba aquí. O dos renovadores da nosa vangarda era un proxecto moi ligado ao ideario do Partido Galeguista, ao compromiso de facer país. Que tiña unha raíz identitaria moi forte que non impedía a apertura ás correntes europeas. Claro, porque o dos renovadores da nosa vangarda era un proxecto moi ligado ao ideario do Partido Galeguista, ao compromiso de facer país. Querían crear unha estética diferenciada que ao mesmo tempo nos puxese na órbita do que se facía fóra. A Laxeiro cando lle preguntaban pola pintura galega, respondía sempre que el non cría nela, que só cría na boa e na mala pintura. Mais tamén dicía que todo bo artista posúe uns trazos que o definen e que o sitúan nun lugar ou noutro. Tamén eran importantes os contactos co mundo da emigración, e moi especialmente con Bos Aires, que aínda que desde o norte se ve aínda con certo paternalismo, era un centro creativo e cultural de primeira liña. Nas primeiras tertulias que organizaban nos anos 20 e 30, eran un grupo ávido de información e aproveitaban moito as viaxes de Maside, que era algo máis vello e que xa estivera en París e traía xornais e revistas e libros de arte. Dieste estaba moi ao tanto do que acontecía. Seoane mandaba noticias desde Bos Aires. Manuel Antonio estaba subscrito a revistas alemás de poesía. Otero traducía o Ulysses de Joyce... E logo estaban as bolsas das Deputacións, que lles permitían viaxar e ver todo aquilo en directo. Eran xente moi informada que aínda que tiñan en mente un proxecto de construción nacional galega, non estaban mirando para o embigo. Esa é unha lectura que fai o nacionalismo español que, por desgraza, moitas veces asumimos desde aquí. O caso de Bos Aires era moi especial pola cantidade de galegos que había alí. Mais eu creo que o interese do contacto co exilio arxentino vén despois, cando xorde alí o debate de se a arte suramericana debe equipararse coa europea ou se ten que apoiarse en esteos máis próximos ao indixenismo, prescindo da tutela do Norte. Aí formúlase a idea de construír unha modernidade a partir das propias raíces. Cando Laxeiro chega alí -despois de facer cousas tan marabillosas como Trasmundo na soidade do seu estudo, sen que lle interesase a ninguén-, claro, queda fascinado con todas aquelas teorías. O cal nos coloca na órbita da arte poscolonial. Queiramos ou non, somos un país colonizado por España e España é un país culturalmente colonizado polo mundo anglosaxón. Moitas veces, cando levamos algunha obra fóra da Galiza ou cando vén alguén de fóra, abundan os comentarios de "es tan gallego". Decateime de que non deixa de haber unha mirada ao exótico. E se cadra, hai que velo desde un lado positivo: eu canseime de mostrar os cadros informalistas de Laxeiro para demostrar a súa sintonía coas correntes máis avanzadas da arte e, cos anos, decátome de que quizais sexa máis produtivo explotar esa etapa da estética granítica porque, queiras ou non, préstanche atención e colócante nunha esfera concreta, recoñecen unha estética diferenciada. Se cadra, podemos conseguir así ter a nosa Frida Kahlo [risas]. Cando falamos da súa evolución e das distintas etapas, no fondo estamos falseando a realidade. El podía estar pintando ao tempo e un cadro abstracto e unha maternidade baseada nun cruceiro dunha aldea Nese sentido, Laxeiro é un caso paradigmático. Está moi informado do que ocorre, vai probando diferentes estéticas, mais ao final acaba por asimilalas e levalas ao seu terreo. Ten unha enorme capacidade de fagocitar todo o que se lle pon diante. E iso di algo moi bonito del, a fin de contas só os grandes son quen de traballar con diferentes estilos sen perder a pegada persoal. Berger di que recoñeces un home do rural no medio da cidade porque non sabe moi ben que facer coas mans. Porque -di Berger-, o home do rural relaciónase co mundo a través das mans. E Laxeiro é un home do rural, que aprendeu a pintar sendo barbeiro pintor, puña un cabalete na barbería e pintaba todos os personaxes que pasaban por alí. Era un debuxante compulsivo, sempre acompañado do seu caderno e da súa pluma. El pensa coas mans, é un artista que apenas fai esbozos para os cadros. E iso é moi interesante para comprender como interioriza todo o que ve, como o fai seu. Esa calidade súa de home do rural tamén explica outra cousa: o tempo para el non é lineal, é circular. Cando falamos da súa evolución e das distintas etapas, no fondo estamos falseando a realidade. El podía estar pintando ao tempo e un cadro abstracto e unha maternidade baseada nun cruceiro dunha aldea. A "evolución" no sentido que se emprega na historia da arte non existe: non hai unha etapa que substitúe a outra; hai cousas que se solapan de maneira cíclica. Case todos os artistas das vangardas históricas atopaban os seus temas na cultura popular. Pero no caso del, esta inspiración era algo que viña de dentro: el era un home do pobo, era parte desa cultura popular. Talvez iso tamén explica a súa "falta de respecto" polo institucional. Si, se algo ten Laxeiro é unha absoluta espontaneidade que non se deixa impresionar pola solemnidade das institucións artísticas. Non quería desprenderse da súa raíz humana de home do pobo, e iso, como artista, é interesantísimo. Poñer en valor todo isto non precisaría algo máis de sincronización entre as institucións? Vai haber unha grande exposición organizada pola Xunta, outra organizada polo Concello de Vigo... Non se contou o suficiente coa Fundación Laxeiro? Desde a Fundación, temos que dicir que o acordo da Real Academia de Belas Artes de escoller a Laxeiro é algo alleo a nós e, polo tanto, entendemos que instaurada esta data, as institucións queiran facer cousas pola súa conta. Nós seguimos co noso traballo paseniñamente, cos medios que temos: a pequena exposición que acabamos de inaugurar con obra inédita de Laxeiro é unha mostra do noso labor. Parécenos moi ben todo o que fagan o resto das institucións e, á parte, de maneira interna, estamos colaborando con todas elas, xa que somos nós os que temos un maior coñecemento sobre a súa obra. Todas estas institucións acoden a nós para asesorarse. É certo que podía terse feito doutra maneira, pero non pasa nada porque sexa así. Quizais hai que dicir que os recursos económicos, que son tan difíciles de acadar, podían estar algo máis coordinados, sobre todo de cara a vender a Laxeiro no exterior, que é o que máis me preocupa agora. É a gran materia pendente xa non da fundación, senón do país: convalidar a Laxeiro fóra. Mais tamén hai que ver o lado bo: haberá diferentes proxectos expositivos, moi diferentes entre si, que se complementan. Mais tamén sería necesario difundir as novas lecturas que se están dando sobre Laxeiro e sobre as vangardas galegas na propia Galiza. Vostede mesmo dicía que moitas veces asumimos os discursos que chegan de fóra. Si, hai unha diglosia cultural que vai máis alá do que podemos facer desde a fundación ou desde calquera outro organismo. Parece que todo o que dicimos sobre a nosa cultura é sistematicamente rebaixado a unha categoría inferior. Cando dou conferencias sobre calquera destas figuras, a xente aproxímase abraiada, moi agradecida e sorprendida de que esa información non lle chegase antes. Creo que esa diglosia cultural -como a lingüística- é algo máis profundo contra a que se precisa unha acción moito máis intensa e continuada que a que podemos achegar desde o mundo da arte. Estamos obrigados a colaborar, mais transcende as nosas capacidades. Onde máis fincapé se fai nas efemérides deste tipo é no apartado da difusión e todo isto é importante para a promoción da figura de Laxeiro. Pero onde se sustenta un bo traballo, rigoroso, de convalidación da nosa cultura, é na investigación. E esa acción non debería enfrontarse doutra maneira en ocasións como esta? Non sei, a min paréceme ben que sucedan estas cousas. Pero si que deberiamos cambiar a visión curtopracista destes eventos. Nós traballamos desde tres ángulos: a programación, a investigación e a difusión. Onde máis fincapé se fai nas efemérides deste tipo é no apartado da difusión e todo isto é importante para a promoción da figura de Laxeiro. Pero onde se sustenta un bo traballo, rigoroso, de convalidación da nosa cultura, é na investigación. E claro, a investigación non é lucida, non se presentan resultados inmediatos nin hai grandes fastos arredor dela. E desde ese punto de vista, o que debemos reclamar son medios para poder seguir investigando. Temos varios proxectos de investigación parados por falta de medios. Temos parada, por exemplo, a catalogación de toda a obra gráfica de Laxeiro; temos metido en caixas o seu arquivo persoal, que doou moi xenerosamente a familia, á espera de financiamento para inventarialo: cartas, a súa biblioteca, escritos varios... A investigación é a que permite poñer en valor un artista e mesmo facer exposicións mellores. Estas exposicións estarán ben, pero estarían mellor se o enfoque fose de máis longo alento. Aí é onde eu penso que as institucións teñen que recapacitar e cambiar o seu ritmo de traballo para poñernos á altura do traballo que se fai noutros países. Para rematar, cre que esta efeméride sería importante para o propio Laxeiro? Pois non o sei, pero tal e como era, creo que lle sería indiferente. Ou quizais, colléndoo de maior, provocaríalle tenrura. Mais era un home que, polo xeral, era bastante alleo ás honras e ás dignidades, polo que supoño que lle daría máis ou menos igual.