Ismael Ramos: "A pobreza sempre se nos vende como algo conxuntural, pero é estrutural"

Que significa para vostede este premio? Creo que sabemos que estes premios teñen unha dobre vertente. Por un lado algo azaroso. Porque é moita xente de distintas institucións de distintas partes do Estado que se pon de acordo. Por outro lado un premio así supón, sobre todo, visibilidade. A maiores, son moi consciente de que se eu podo lograr este premio é porque moitos outros traballaron antes ca min. Que é o quinto Premio Nacional de Poesía para a poesía galega en dez anos. A amizade está moi presente en Lixeiro. De que maneira? Así como os libros anteriores tiñan que ver coa problemática da institución da familia, que nos vén dada, o que fai Lixeiro é falar das dificultades que entrañan os afectos escollidos, e aí entra a amizade. Na parte que toca a amizade fala sobre todo da dificultade para comunicarnos. Ese é o leit motiv do libro. Que pasa na amizade, no amor, en todos os afectos escollidos. Os poemas teñen algo de postais. De recordos de momentos vividos. O das postais é algo que me gusta moito. Creo que era Derrida quen dicía que a postal era un obxecto moi curioso porque viaxa nun sobre e só pode lela quen vai recibila. Os poemas teñen algo diso. Non porque estean destinados a alguén en concreto, senón porque teñen algo de imposíbel en si mesmos. A min sorpréndenme nas contadas ocasións en que os releo -normalmente non me releo-. Porque vexo cousas que antes non vira. A precariedade, laboral e vital, é outro dos temas. E xa estaba nos seus anteriores poemarios, relacionada coa consciencia da pobreza. Penso que neste libro, por un lado, a precariedade impregna todos os afectos escollidos, como a amizade e a parella. Cando hai precariedade económica, acaba enchoupando todo, tocando todo. Porque supón incerteza e por tanto precariedade afectiva. A relación coas amizades e coa parella está marcada pola precariedade contemporánea. Que non é necesariamente xeracional, agás que entendamos por xeración a xente deste tempo, deste contexto histórico, que non ten que ter unha idade determinada. Hoxe os meus pais son máis precarios ca min. E iso condúceme a outro tema, que é a pobreza estrutural. Por iso escribín as tres notas sobre a pobreza, nas que cito a poesía popular, coplas recollidas por Dorothé Schubarth e Xabier Díaz. Tentei transmitir a idea de que a pobreza sempre se nos vende como algo conxuntural, pero é estrutural. En Os fillos da fame enunciábase de feito, directamente, a fame. En relación con iso había en Os fillos da fame unha parte máis abstracta e outra parte que si significaba carencia, fame, no sentido de falta de recursos, de precariedade. A miña familia pertencía a esa falacia chamada "clase media". Pero non eramos clase media, eramos proletarios. Os meus pais non puideron asentarse nun lugar até que eu estaba xa no instituto. E ensináronme o orgullo de ter para comer todos os días. O sistema facíanos crer que eramos parte dos privilexiados, porque eu tiña en aparencia os mesmos recursos que o fillo do médico ou o do farmacéutico. Pero é despois cando te decatas de que, en realidade, somos pobres. Non es fillo de rico e por iso non tes as mesmas oportunidades. Como se relaciona Lixeiro co paso do tempo? Está tamén moi presente. Por exemplo, no medo a que a irmá se transforme noutra persoa ao medrar. Pois mal, porque creo que a nosa relación co tempo é mala. Son unha persoa á que lle custa moito convivir co paso do tempo e sobre todo coa percepción que temos do paso do tempo. Por iso o estou problematizando sempre. En Lixeiro, ademais, non hai un único punto de vista sobre isto. A poesía, en xeral, ten como unha concepción case absoluta do tempo, como que o suspende nun presente constante. Pero en Lixeiro a voz fica aí porque non lle queda máis remedio. Porque se non hai futuro e estou problematizando o pasado, só me queda o presente. O presente son migallas, pero é o que teño. E isto conecta cos consellos dos psicoterapeutas de tentar vivir o presente. Pero o presente é tan escuálido… E aí aférrase Lixeiro, a convivir con iso. É un libro moi marcado pola incerteza, que se relaciona coa precariedade. O tema principal do libro, para min, é a incerteza. E é curioso porque, como dicía antes, as poucas veces que tiven que relelo seguiume cuestionando. Segue conseguindo que me faga preguntas sobre a vida que levo despois de publicalo. Ten que ver con que é un libro que me fai consciente de que non somos donos de nós mesmos a moitos niveis. É algo que me interesa moito e faime máis consciente tamén de que o íntimo é político. Porque é a historia escrita desde o pequeno, desde o individuo. Canto ao estilo, é recoñecíbel a súa narratividade, a sinxeleza da linguaxe, o uso de máis metáforas e imaxes e quizais menos símbolos… Lixeiro afonda, nese aspecto, no que fixen. A única diferenza que vexo clara entre este libro e o anterior é o avance da fragmentariedade. Que ten que ver co contexto no que foi escrito. Os poemas non están moi conectados entre si. Non hai unha arquitectura tan trabada. Non tanto como en Lumes, por exemplo. Ten que ver con como foi escrito e co que se quere contar. Canto á sinxeleza, é a miña procura desde o principio. Hai unha aposta constante pola sinxeleza. Mesmo cando parece que a rompo acáboo solucionado ao final do poema. Amor e desexo están moi presentes en Lixeiro. E xa viñan tamén dos anteriores poemarios. Hai unha parte relacionada co desexo que está sobre todo ao principio. Ten que ver co desexo non correspondido ou coa potencia do desexo. Son unha serie de poemas que me gustan moito, que teñen que ver co que puido ter sido e non foi. Son poemas nos que parece que está a piques de suceder algo. O amor está tratado nun sentido amplo. Por un lado o amor de Lumes, que é incondicional, porque é o amor da familia. Por exemplo, o nacemento da irmá e a preocupación porque medra. Pero tamén está a fin do amor de parella. Hai un poema que di que se pode suspirar de aburrimento e de amor, e a liña é finísima. É a fin do amor, que non é nada dramático. Hai un verso que di que o poema de amor sobrevive ao amor. Este libro é consciente diso, de que o amor é efémero e de que ten moitas maneiras de rematar e se transformar. Pode pasar por un longo desgaste antes de rematar. E ese desgaste non adoita formar parte do relato sobre a ruptura. Este libro fíxase máis no desgaste, non no momento en que todo remata. A fraxilidade sae tamén bastante nos poemas. Por que? Porque cando se vive no presente, ou máis ben cando un se ve obrigado a vivir no presente, queda á intemperie. E aí aparece o fráxiles que somos. O fráxil que é a nosa relación co mundo. O rápido que mudan as cousas e que todo se desequilibra. Tamén ten que ver con sermos conscientes de que a nosa non é a única visión do mundo. No libro aparecen bastantes animais. O mundo é fráxil, ten un equilibrio fácil de rachar. Falabamos antes da familia, que era o centro dos poemarios anteriores. De que xeito está a familia en Lixeiro? Eu creo que este tema, simplemente, continúa o dito nos anteriores libros. Amplía o foco. Unha vez problematicei os lazos familiares, a idea determinista da familia. En Lumes, por exemplo, está a presenza incómoda dos fillos. Un fillo pode ser moi querido, moi buscado, ou non, pero é sempre unha ferida no sentido de que supón unha diferenza moi grande entre un antes e un despois na vida dos pais. Somos ferida na vida dos pais. Ademais diso, os fillos medran co mito dos pais. Así, por unha banda temos a gran ferida que supoñemos na vida dos pais e pola outra os pais na nosa vida como mito. En Lixeiro, porén, interésame máis a convivencia coa familia unha vez que marchas da casa dos pais. Que pasa cando xa non vivimos cos nosos pais. Porque entón muda a relación coa familia. En Lixeiro hai pinceladas arredor diso. Indicios sobre como muda a relación coa familia. Hai moitas cousas que nos segue custando entender, pero xa non as xulgamos igual, se cadra porque teñen menor impacto no noso día a día. Entón somos máis transixentes. En Lumes isto creaba problemas, porque falaba de expectativas, do que nos marca, etc. E en Lixeiro non quería repetir iso. Como conecta, en xeral, Lixeiro con Lumes e con Os fillos da fame? Penso que, dos tres libros, Lixeiro é o máis diferente. En todos os aspectos. Porque Lumes e Os fillos da fame véxoos moi semellantes. Os fillos da fame fala da familia, pero non da miña familia. Lumes si fala da miña familia. E ten un sentido desmitifcador dos lazos familiares, no sentido de que son, en realidade, algo socialmente construído. Porque, se deixamos de lado as relacións sociais e económicas, que nos queda? En que se basean, realmente, os lazos familiares? Lumes tivo bastante repercusión: traduciuse ao castelán e ao portugués e vaise traducir ao catalán. Cando o rematei tiven unha sensación de esgotamento. Lixeiro é máis libre: indaga en distintas direccións e cuestiónase a si mesmo. Se algunha vez puidese pensar que me ía chegar este recoñecemento, non pensaría que ía ser con Lixeiro. Porque está moi aberto, é como moi independente de min. Os outros dous levábaos máis pegados á pel. Lixeiro cuestiónase a si mesmo e cuestióname a min. A morte, que vén tamén dos libros anteriores, está en Lixeiro, aínda que se cadra desde outro enfoque. A morte neste libro cobra a figura da duración. É a consciencia de que as persoas e as cousas que pasan teñen que ter unha duración determinada. Todo remata e todo ten que rematar para que poidan acontecer cousas novas. É unha idea moi vencellada ao paso do tempo. Tanto en Lumes como en Os fillos da fame todo se xogaba, realmente, arredor dos pares amor/morte e desexo/enfermidade. De que xeito? O desexo e a enfermidade asócianse en Os fillos da fame con situacións nas que o eu cambia de lugar, porque conseguen que durante un tempo vexamos as cousas desde un lugar novo. Son situacións límite, nas que cremos sabelo todo, pero que cando rematan nos amosan que non sabemos nada. Cara ao final do libro, o desexo e a enfermidade evolucionan cara ao amor e a morte. En Lumes a morte está moi presente, pero doutra maneira. No libro aparecen dous funerais, que foron dous funerais que me tocou vivir. E así están no libro. Ante a perda de persoas moi próximas, ves claro que a morte está aí, como algo físico. Respecto a Os fillos da fame, a morte xa non é un símbolo, senón que ten unha entidade cotiá, real. A identidade, outro dos seus temas, tamén aparece en Lixeiro, sen ser o tema fundamental. Diría que en Lixeiro hai dous aspectos que teñen que ver coa identidade. Os poemas que falan da parella teñen que ver coa identidade. Ao final hai un poema, o da anatomía do mosquito, que fala de ascender de clase social. E os das últimas abellas do día, que fala de que cando se está en parella podes desexar outras persoas. Aí tamén se configura a identidade, porque temos que lidar con preceptos aprendidos. Na práctica, a sociedade promove o modelo tradicional de familia e de parella. Polo que nin o desexo por outras persoas nin o ascenso social son cousas superadas. Hai outro aspecto importante neste libro que é a relación cos pares. É un libro plural, aínda que está enunciado en primeira persoa do singular. Aí hai un exercicio de identidade colectiva. A propia poesía, e a arte, teñen a súa pegada en Lixeiro. Porque forman parte da miña vida cotiá. Eu son un firme defensor de que a escrita non é en absoluto terapéutica, como non o son a lectura e o gusto pola arte. Pero, incorporadas á vida, fan a vida mellor. Aparecen en Lixeiro porque son interlocutores da voz poética. Porque nos din cousas, suxiren cousas, fannos entender cousas. E o libro non é alleo á vida. Non se trata dunha vontade interartística ou de colaxe. Nalgún dos versos hai citas que eu non fago explícitas. Porque non me interesa que o lector saiba canto lin para chegar ao poema. O que me interesa é o poema. Como cando tento explicar o libro. Non me interesa facer un discurso súper teórico. E que respondería se lle dixesen, como crítica, que o libro é demasiado sinxelo, que non é poesía? Xa mo dixeron. Sinceramente, diría que eu fago literatura ou que tento facela. É como se me dis, Annie Ernaux, a Premio Nobel, escribe novela? Peter Handke escribe novela? Thomas Bernhard escribe novela? Eu si creo que fago poesía. Pero tampouco son críticas que me doian. Ao contrario. Penso que son lecturas realizadas desde outro punto de vista. Ademais a min non me corresponde valorar os libros, senón escribilos. E dígoo, insisto, convencido de que fago poesía. A súa é unha poesía do cotián. Eu diría que ten algo como de caderno. Sempre levo un caderno enriba no que apunto moitas cousas. E máis da metade, ou quizais o 90%, sae, nun principio, de aí. Todo ten aparencia do cotián porque eu non fago de escribir un acto excepcional. Segue a pensar que a escrita é un xeito de resistencia? Sigo subscribindo iso completamente. O enfoque vai avanzando. A escrita, a literatura, é o que me sitúa no mundo. Unha vez que me sitúo no mundo decátome de que hai moitas cousas que non están ben. A escrita é a maneira de permanecer no sitio onde quero estar, de vivir a vida que quero vivir. Cando hai tantas cousas á contra, sempre teño esa sensación. Á contra está a lingua que falo, a miña extracción social, a miña orientación sexual. Noutros aspectos son un privilexiado, como na miña raza e sexo. Pero escribir é un xeito de posicionarse no mundo. É unha forma de resistencia e un acto do corpo. O corpo é todo cando temos, polo que a nosa maneira de estar no mundo pasa polo corpo. Entre a miña escrita e o corpo hai unha relación absoluta. O corpo estaba, en efecto, moi presente nos dous libros anteriores. O corpo, xa o teño dito, nunca foi metáfora na miña escrita. O corpo é o único lugar desde o que acceder a todo. En Lumes vai máis alá que en Os fillos da fame, no sentido de ver como os corpos se relacionan coas demais fisicidades. O corpo é o que nos dá todo, somos corpo. Ademais, é o único lugar desde o que podemos transcender. Para pensar máis alá, o primeiro é saber o lugar onde estamos. E só podemos pensar desde o corpo. E non me refiro á relación que temos co noso corpo, senón á consciencia de sermos corpo, de que pensamos a través do corpo.