Fina Casalderrey: "A dificultade non está na incompetencia intelectual da infancia, senón na nosa preguiza para nos facer entender"

Será a protagonista da homenaxe A Escritora na súa Terra deste ano. Que significa para vostede? Cando o presidente da AELG me comunicou a boa nova, sentín unha alegría inmensa que non disimulei. Hai premios que che dan diñeiro, prestixio, que abren as portas ás publicacións, aos lectores, ás traducións... e outros que semellan aloumiños, coma este que vén de compañeiros e compañeiras da escrita e que, por esa razón, ten un compoñente emotivo moi grato. Estou, pois, especialmente agradecida e contenta. É un recoñecemento máis nunha traxectoria literaria moi premiada. Se bota a ollada atrás, que lle compensou e que non da súa carreira creativa? Tiven a fortuna de escribir cando me petou, que mentres non me xubilei como ensinante, adoitaba ser nos períodos de vacacións. En ocasións, neses momentos duros que de cando en vez nos tocan, a escrita mesmo me serviu de refuxio e de bálsamo para superalos. Tal foi, poño por caso, O estanque dos parrulos pobres, que fora premio Edebé, unha sorte de "arroutada" que trousei de vez, cando enfermou meu pai; Italo Calvino diría que foi a carga vital a que me guiou, un diluvio que me enchoupou de emocións. Escribir permitiume coñecer outros autores e autoras, outros lugares, esa aprendizaxe continuada de mirar dentro e mirar fóra, a cara de satisfacción, nos momentos doces, de meu pai e miña nai... Cando comecei a publicar, que non a escribir, o meu fillo e a miña filla xa empezaban a estudar fóra... Non teño a sensación de ter renunciado a nada esencial, quizais porque tampouco nunca pretendín voar máis alá do que me foron dando as ás. Creo que me compensou case todo, mesmo seguir a manter os pés na terra. Son máis de 60 títulos desde primeiros dos anos 90. Como foi mudando neste tempo a Literatura Infantil e Xuvenil (LIX) e como cambiou a súa propia concepción da mesma? Nos 90 xa tiña claro que na LIX se poden tratar todos os temas, que había que derrubar moitos valos. A dificultade non está na incompetencia intelectual da infancia, senón na nosa preguiza ou incapacidade para nos facer entender. Nos 90 o didactismo e o carácter moralizador que noutros tempos enchoupaban a LIX en todo o planeta -con algunhas excepción coma a de Pippi Mediaslongas- xa ían quedando atrás: as nenas comezaron a ser activas protagonistas, o concepto de familia, esa primeira sociedade dos afectos, agrandábase, comezáronse a cuestionar certas mensaxes dos contos tradicionais... A LIX normalízase máis de présa que a lingua. Quen escribe xa non parte dunha vinculación directa co ensino: editores, arquitectos, enxeñeiras, detectives, avogadas, xornalistas... Recoñecidos autores de literatura para adultos anímanse sen complexos a crear LIX... Son bos indicadores dunha excelente saúde. Temos xa unha historia da LIX de noso que comezou a entrar nos plans dos estudos universitarios grazas á perseveranza de especialistas como Blanca Roig, Eulalia Agrelo, Isabel Mociño, Montse Pena, Eva Luna e un longo etcétera. Nos últimos anos publícase moito álbum infantil con CD, con moita calidade na edición. Que nos di este feito de como mudou na Galiza o mercado da LIX? Que enchamos o mercado editorial galego de produtos sedutores, que sumen no desexado proceso de normalización, é positivo. Porén, a realidade é que seguimos a precisar moitos máis, relacionados co mundo audiovisual, cos espectáculos infantís en vivo e cos novos formatos. Xa que inevitabelmente as pantallas conquistaron o interese da xente nova, enchoupémolas de lingua e de cultura do país. O que mudou pouco é a escasa presenza do libro galego nos escaparates das librarías. Antes de darse a coñecer como escritora fixo adaptacións de contos populares ao teatro. De que modo a profesión docente a levou a ser escritora? Talvez, se non fose mestra, nunca me daría por escribir. Eu pertenzo a unha xeración de ensinantes-escritores que Manuel Bragado bautizou como Xeración Lamote. Comezamos a impartir aulas nos últimos tempos da ditadura e vivimos os cambios en carne propia; queriamos mudar o ensino e abrir aquelas portas que permaneceran cegas durante demasiados anos. Todo eran descubrimentos, tamén a propia literatura. Até que o galego comezou a entrar nos centros de ensino eran publicacións esporádicas e con escasa repercusión, aínda que fosen importantísimas. E se pensamos en Memorias dun neno labrego, foi unha historia da que se foi apropiando a infancia en boa parte grazas a ese profesorado comprometido coa lingua, mais non nacera con esa intención. Estar perto da rapazada axudoume, pero sei que para escribir LIX non é preciso ser ensinante e se non, que lle pregunten a Roald Dahl, Astrid Lindgren, María Gripe, Antoine de Saint-Exupéry ou a Castelao, Foe... que moitas das súas historias tamén seducen a infancia. No seu primeiro destino como mestra coñeceu a Avelino Pousa Antelo... Como mudou, na súa relación co seu alumnado e cos seus compañeiros, a súa concepción da lingua galega? Cadrar con Avelino Pousa no colexio público de Pontecesures alá polo 70, convivir baixo o mesmo teito como unha filla máis, con dezanove anos, provocou en min unha sorte de catarse con respecto á diglosia que experimentara até entón. Aquel mestre falaba, escribía libros, daba charlas, conferencias... na lingua que falaban meus pais e da que eu me afastara... E veu a curiosidade, as preguntas, o entender moitas cousas e o orgullo de pertencer a un país cunha lingua e unha cultura de noso que tiña o deber de coñecer, preservar e transmitir. Non podiamos aínda "normalizala" nas aulas; con todo eu, igual que viñan facendo outros ensinantes clandestinamente, facía representacións teatrais, declamacións... en galego. Ao principio nin as escribía. Os cambios "plausíbeis" non viñeron até o remate da ditadura e, con todo, aínda había quen poñía atrancos: teatro representado fóra das aulas, revista escolar, traballos de investigación etnográfica na contorna… Os datos do Censo de 2021 veñen de situar por primeira vez o castelán como a lingua de uso máis frecuente na Galiza. Como puideron influír nisto as políticas do Goberno galego respecto da presenza da lingua galega nas aulas? Moito! Precisamos políticas lingüísticas que poñan realmente en práctica aquel soado Plan xeral de normalización da lingua galega aprobado por unanimidade no Parlamento da Galiza o 7 de setembro de 2004. Aínda hoxe, se nos importa a lingua e o lemos, segue a emocionarnos... Divídese en sectores de acción, inclúe estudos de cada sector, medidas correctoras, respectuoso coas diferentes sensibilidades co consenso de todos os partidos! Que mágoa que só quedase nunha entelequia! Oxalá a curta que lanzamos dende Primavera das Letras da Real Academia Galega, A orixe da nosa lingua guapa, sirva para atraer falantes. En relación con iso, foi a quinta muller en entrar como académica na RAG. Conseguiu esta institución avanzar na súa comunicación coa sociedade? Si que avanzou moito a súa comunicación. Abonda con reparar na popularidade que van tendo os actos do Día das Letras Galegas, nos que cada vez se implica máis o pobo. Os novos proxectos como o Portal das Palabras ou Primavera das Letras, que estabelece desde 2016 un nexo co profesorado e alumnado de toda a Galiza. O dicionario online da RAG ten máis de 100.000 consultas diarias… Respecto das mulleres na RAG, as cadeiras son vitalicias. Porén, nos últimos anos a institución está a traballar na corrección desta inxusta desigualdade histórica fomentando a incorporación feminina tanto ao pleno como a outros espazos de participación na vida académica. De feito, desde o ano 2013, que foi cando entrei eu, das 7 vacantes que se produciron no pleno, 6 foron ocupadas por mulleres e a vindeira cadeira asignada será ocupada tamén por unha muller. Con respecto ás demais academias do estado imos moi por diante, pero hai que seguir... A súa obra Icía quere cambiar o mundo é unha achega á democracia desde os ollos da infancia. Tense criticado a LIX galega por ser demasiado didáctica. Tanto que o ser didáctica acaba ás veces considerándose un defecto en si, alén da calidade literaria. Que opina disto? A LIX galega non era máis "didáctica" que o eran as demais literaturas. A medida que foi mudando a concepción da infancia, foi mudando tamén a literatura que ten a infancia como destinataria principal. En canto a este texto en concreto, Icía quere cambiar o mundo, efectivamente é un texto didáctico, naceu coa intención de lles explicar á rapazada de primaria para que serve o Parlamento, o seu funcionamento... Tratábase dun tema moi árido e botei man da literatura para que lles fose ameno e comprensíbel. Se alguén lle "notou" esa intención didáctica, está no certo. Con todo, creo que tamén hai unha historia de ficción tratada como se trata a literatura: unha bonita historia contada da maneira máis fermosa que souben, que é o que trato de ter en conta cando escribo. Conste que calquera historia ben contada, sempre nos ensina algo. A furgoneta branca fala sobre a perda, como o facían Sobrevives ou Prohibido casar, papá. A perda é un tema moi presente na literatura galega. Por que é un tema importante na súa propia obra? Non son moi orixinal niso, o amor e a morte son os grandes temas nos que se basea a literatura universal de todos os tempos. Eros e Tánatos... Dixo noutra entrevista que non había que practicar o narcisismo recomendando ao alumnado os libros propios, sendo mestra. Mais é certo que ter un libro recomendado nas escolas é un modo de asegurarse o seu éxito… A ver... Referíame a que non podía partir de min esa recomendación, non a ensinantes doutros centros, bibliotecas... A LIX, e non na Galiza tan só, vive sobre todo das recomendacións dos adultos. Gran parte do noso "éxito" debémosllo ás mestras e aos mestres. Falamos de que o ideal é darlles unha selección de libros e que escollan, intercambien..., pero logo imos dar unha charla a un centro e encántanos que todo o alumnado teña o noso libro, como se lles entrase un andazo. Conste que, benditas lecturas de "obriga"! Oxalá as tivese eu de nena. Hai moitas maneiras de os animar a leren unha historia sen empurrar. A fantasía, dixo tamén, permítelle tocar temas duros. Pero adoita tratalos desde o cotián. É máis eficaz? A eficacia está na verosimilitude, na beleza e na forza da palabra. A min gústanme especialmente as historias que dalgunha maneira manteñen un pé na realidade, pero valoro outros moitos camiños, dos que tamén teño botado man de cando en vez. Aínda así, segue a haber temas tabú na LIX? Di Antía Yáñez nunha entrevista recente, por exemplo, que se fala pouco de sexo na literatura xuvenil. Todo o mundo ten unha autocensura oculta, consciente ou inconscientemente, uns límites... Stephen King retirou do mercado Rabia porque a raíz da súa publicación, aumentara nos EUA a violencia en colexios. A historia comeza asasinando un alumno a un profe... Conste que o morbo con sangue atrae moito... Antía leva razón, todos os temas... O sexo, tamén. Por certo, Sobrevives?, publicado en 1996, no que o protagonista adolescente describe o momento en que tivo sexo por primeira vez... En a Máscara de Palma, tamén... e Marilar en A cabeza de Medusa, fala até dunha violación. O que si é certo é que hai moitas maneiras de describir as mesmas escenas. Podemos dicir "a beleza daquela muller espida mudou de inmediato a xeografía do meu corpo", ou dicir "tan pronto a vin en pelota picada, púxoseme tesa". Podes ser basta, mesmo adrede... A esmorga é deliciosamente basta. É cuestión de estilos, de ambientes e personaxes... Con todo, coido que, cando o sexo o vexamos de verdade como algo normalizado, pasaranos como con "falar" de comer: hai novelas marabillosas que non describen o que comen nin como comen os personaxes e non o botas en falta... Di tamén Antía Yáñez que hai poucos nenos e nenas protagonistas na literatura de adultos. A vostede por que lle interesa especialmente a mirada dos nenos e nenas ante os grandes temas? Di María do Cebreiro que o seu mundo emocional é máis rico… Son máis novos ca nós, non menos intelixentes. Por veces a súa lóxica é esmagadora. Pregúntaslle "como desaparecería a pobreza do mundo?" e responden "facendo que os que teñen moito repartan cos que non teñen". Sinxelo, verdade? Tamén teño adultos que protagonizan libros para nenos: Quen me quere adoptar?, Cuca e o abrigo marrón... A min véñenme á cabeza uns cantos autores que utilizaron nenos ou nenas en historias de adultos... Rosalía, Blanco Amor, Ferrín, Castelao, Rafael Dieste, Otero Pedraio, Álvaro Cunqueiro, Eduardo Blanco Amor, Neira Vilas, Ramiro Fonte, Pimentel, Mª Xosé Queizán ou o Bernardino Graña de Medre o mar, entre outros… Estou de acordo con María do Cebreiro. Moitas veces eu mesma recorro á mirada dun neno, dunha nena para intentar entender o mundo, poño por caso en Historia da bicicleta dun home lagarto, cóntase a guerra en terceira persoa, mais desde a ollada dun neno. Dixo que a súa maior recompensa é atopar lectores emocionados. O obxectivo é a emoción en si mesma? Que papel ten a denuncia social? Ou téndese, ás veces, a minusvalorar o que emociona (identificado co feminino) fronte ao que denuncia? O de o que é masculino ou feminino, por fortuna está a cambiar. A literatura naceu para entreter, pero tamén para emocionar, para recoñecérmonos nunha páxina, para sorprendernos, para escandalizarnos... Quizais non poida cambiar o mundo, pero pode remexer conciencias... Comentábanos Helena Villar Janeiro nunha entrevista en Sermos Galiza que ela recibira bastantes críticas machistas. Pasoulle algo así moitas veces? Posibelmente... Mesmo non sei se meu pai era machista porque a comida e as cousas da casa no día a día facíaas miña nai. El nin sequera sacudía unha alfombra pola xanela, nin estendía a roupa onde o visen. Miña nai non lle deixaba. Pero adorábaa, xamais lle faltou ao respecto e traballaba, daquela, cantas horas extras podía para que non nos faltase nada esencial. Ela, tamén, ollo! Algunha obra súa da que hoxe estea especialmente ou, pola contra, nada orgullosa? Algunha que fose esquecida inxustamente? Non quero comparalas cos fillos, porque son nai, e aos fillos quéreselles aínda máis. Estou satisfeita con moitas... E sigo aprendendo, por iso seguramente a mellor é unha novela para adultos, que retomei despois de vinte anos abandonada, que verá a luz en marzo: A muller xabaril. E conste que non dei ningún "salto", que eu saiba. Escribín sentada, coma sempre, despois de me documentar… Quizais Lúas de nácara merecese un chisco máis de atención. A ver se agora que vai saír en inglés...