Rafael Quintía: Entroido e antropoloxía

Rafael Quintía (Salcedo, Pontevedra, 1971) comezou estudando Ciencias Económicas e Empresariais para pasar á Antropoloxía, a súa verdadeira vocación. Compaxina o seu labor como profesor-titor de Antropoloxía na UNED cos traballos profesionais na súa propia empresa, Ab Origene, que conta cunha editorial, unha produtora audiovisual e unha escola de Antropoloxía. Foi membro fundador e presidente da Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA), entidade coa que publicou o traballo Entroido de Doade. Lembranza dun entroido tradicional de Lalín. Sobre o Entroido, desde as orixes até as últimas recuperacións, fala nesta conversa. Que características diferentes ten investigar na Galiza en relación a outros territorios? Como noutros países, hai moitos campos. Ás veces temos unha visión distorsionada do antropólogo como aquel que vai á selva estudar unha comunidade indíxena. Nós tamén somos indíxenas e podemos estudar a nosa cultura. Ademais, podemos estudar as cidades, a situación económica ou os conflitos relixiosos. É o que entendemos hoxe en día como antropoloxía aplicada e contemporánea. Despois está a antropoloxía máis clásica, que é a que estuda o que chamamos cultura popular, a cosmovisión, a mitoloxía. Niso a Galiza é un paraíso. Eu síntome afortunado de ter nacido aquí e poder traballar e estudar a miña cultura. No que noutros lugares de Europa son meras notas e apuntes bibliográficos en libros publicados no século XIX, aquí aínda son realidades vivas. Podes saír e entrevistar a xente, vivilas e observalas. Iso non significa inmobilismo nin atraso, nin ningún deses prexuízos que temos. Significa que temos unha cultura viva e que hai cousas que seguen sendo importantes, que conservamos parte da nosa cosmovisión e somos unha cultura, como todas, viva e dinámica que vai mudando segundo os tempos, pero que conserva elementos que segue considerando útiles e que nos fan pobo e constrúen a nosa identidade. Entre elas o Entroido, que é o máis rico e diverso de Europa. Contén elementos ancestrais que teñen que ver con estruturas míticas, coa propia forma de ver o mundo. Por ese motivo, moitos antropólogos famosos viñeron á Galiza. Tamén por ese motivo, as grandes monografías de estudos que hai sobre a Galiza están feitas por antropólogos estranxeiros. Por exemplo, os traballos de Lison Tolosana. Non necesitou irse a Papúa, temos cousas marabillosas aquí na porta. Aspectos relacionados, por exemplo, coa morte, con como nos organizamos sobre o territorio,... O Entroido galego, dentro da súa diversidade, ten elementos en común? É necesario analizalos, no caso contrario estariamos falando dunha colección de anécdotas culturais. É importante entender que hai unha pauta, unha estrutura ideolóxica detrás. Iso é o que lle dá valor. O Entroido, para min, é a última mascarada do ciclo da invernía. As mascaradas xa comezan, nalgúns lugares de Europa, no tempo de Defuntos no período invernal, e rematan co Entroido, encaixado nos días previos á Coresma por influencia do Cristianismo no seu intento de eliminar estas festas de orixe pagá. Mesmo poderiamos considerar os magostos, pois cando emborrallamos a cara estamos facendo unha mascarada. O máis claro é no Nadal, cando a partir do 1 de xaneiro xa saen as máscaras. O Entroido é un corpus ideolóxico común é único. Despois, hai diferentes expresións do Entroido en cada lugar, algunhas das cales desapareceron. En cada lugar tiña a súa particularidade, o seu modo, cunha gran riqueza de matices e de expresións que ademais serven para crear identidade local e cada lugar. Por tanto, cando un crea identidade, crea a partir de alteridade, de oposición aos do lado. Tentas diferenciarte para reforzar a túa identidade. Iso provoca toda esta diversidade de formas do Entroido. Por iso é o máis rico e diverso de Europa. Pódense explicar as diferentes máscaras, coas súas semellanzas e diferenzas? É un tema complexo e interesante. Lévi-Strauss realizou un traballo sobre as máscaras, mais no contexto norteamericano sobre os pobos orixinarios. Como esas máscaras nacen en reacción a outras. No noso caso, non todas as máscaras representan o mesmo, nin teñen as mesmas funcións. Hainas que se crearon para causar pánico, mais outras teñen funcións punitivas ou velan pola orde do rito. Tamén temos as que se encargan de traspasar os límites, mentres outras son para recadar. A nivel estético é tamén un problema. O importante do Entroido non é como se vai, senón como se fai. O fundamental é o rito máis alá da estética da propia máscara. Hai lugares que non teñen unha máscara significativa mais iso non resta ningún valor ao seu Entroido. Pola contra, noutros lugares recuperouse a máscara, mais se non saben o que facía, non serve para nada. Recuperar unha máscara para que desfile por unha rúa sen saber cal era o rito que oficiaban non ten sentido. O importante é o rito. Alén diso, máscaras que esteticamente son semellantes poden facer cousas moi diversas. Un exemplo témolo nos Cigarróns e nos Peliqueiros, que se parecen moito ao Felo, mais son diferentes. O Felo é unha especie de espírito burlesco que vén do deshabitado, desde o salvaxe ao espazo habitado para crear o caos. Baila coa xente, móvese. É un comportamento diferente ao do Cigarrón ou ao do Peliqueiro. Son máscaras diferentes non pola estética senón pola función. Pola contra, podemos ter máscaras moi diferentes mais que o rito que executan é o mesmo. Serían os mesmos personaxes con distintos nomes. Outra curiosidade da importancia desta estrutura do que é o Entroido como sistema compartido por gran parte de Europa son os Entroidos similares que hai en Iraq ou as mascaradas dos amazigh, mesmo chamadas peliqueiros. Incluso os nomes se repiten dun país a outro. Se nós temos as de branco, en Austria tamén. Se nós temos a vella e o vello do Entroido, no Tirol tamén. Pasa igual co Farrapeiro. Os nomes falan dun pasado onde non éramos tan diferentes. Como o Entroido chegou máis presente nunhas zonas en concreto? O Entroido hai que entendelo como un fenómeno rural e de carácter relixioso, non cristiá. Ten que ver con crenzas espirituais. No mundo rural, o Entroido cumpría funcións moi importantes que favorecían a socialización e o reforzo da trama social dunha comunidade. Cando un folión das montañas de Manzaneda, de Vilariño de Conso ou de Viana do Bolo vai visitar outra aldea, está con veciños próximos cos que normalmente hai presións e conflitos. Na visita rematan participando xuntos dun rito que os fai partícipes dunha colectividade que comparte unha maneira común de facer as cousas. Iso crea vínculos e crea lazos, sobre todo nun tempo tan necesario como o da invernía no que, por motivos climáticos, de luz, e de non ter traballo no campo, a xente está fechada nas casas e non ten tantos ámbitos de socialización. Por ese motivo desde Defuntos e até a terza feira de Entroido é o tempo dos seráns, dos fiadeiros e das foliadas. Nun rito urbano, xa é diferente. Hai outra ideoloxía máis individualista, froito do capitalismo e da industrialización. Hai máis permeabilidade cara a outros fenómenos culturais que veñen de fóra e as funcións do Entroido pérdense, queda exclusivamente o aspecto lúdico. Mesmo a sátira, unha ferramenta fundamental para canalizar as tensións dentro da comunidade. Ten que haber un momento para poder criticar, unha terapia de grupo, unha catarse colectiva. É o momento de dicir o que pensas e criticar os poderosos. No ámbito urbano, o concepto do privado e do público é diferente. A medida que se van desintegrando as sociedades rurais, moito se perde. Na costa temos moito máis movemento de xente, máis dinamismo económico polo que noutros lugares da Galiza, o Entroido consérvase mellor, fundamentalmente por seguir cumprindo a función que tiña e por seguir con poboación moza para mantelo vivo. A continuidade baseouse tamén nunha resistencia contra os intentos de imposición por parte da Igrexa? Digamos que foi unha resistencia difusa. A razón é que era importante para a xente, para a comunidade e para a propia identidade. Había xente que se vestía, non falamos de disfrazarse, de Cigarrón, e saía a correr soa polo monte. Había que facelo. Na miña parroquia, en San Martiño de Salcedo, en Pontevedra, os homes vixiaban por se viña a parella da Garda Civil e os outros facían o sermón, os teatriños e todo tipo de ritos parodísticos do Entroido. Se chegaba a Garda Civil, escapaban e logo volvían. Era necesario para a propia hixiene mental. Obviamente, a Igrexa sempre quixo prohibir o Entroido. Hai quen defende que é un rito cristián e mídeno desde a Coresma, os corenta días, e non é así. En moitos lugares da Galiza mídese polas lúas de xaneiro e xa saen o 1 de xaneiro. Certo é que o remate está condicionado pola Cuarta de Cinsa, mais aínda así hai quen remata no Domingo de Piñata, na propia Coresma. A tradición non ten nada que ver co cristianismo. Hai ritos explícitos de fecundidade e de fertilidade que non son ritos cristiáns. Cando o Volante do Entroido Ribeirao ten que cruzar polos navais e polas leiras faino coa intención de que a terra dea para que a colleita sexa boa. É un rito de rexeneración da terra. Ten que ver co fin primordial de esconxurar o inverno e as tebras de cara á chegada da primavera que é cando volvemos traballar e relacionarnos. A censura está documentada nos propios textos da Igrexa. No momento en que non puido ser eliminada, tiveron que adaptala. De todas as maneiras, nós non celebramos o Entroido como no século I, as culturas non son fósiles, mudan. Mais a orixe é a mesma, por ese motivo é tan semellante en toda Europa. A Igrexa nunca quixo o Entroido. É un momento de luxuria, da carnalidade, de transformación, de animalidade, aparecen seres andróxenos e saen seres metade homes e metade muller, traspasando os límites do xénero. Durante a ditadura do nacionalcatolicismo non se permitía. Entenderon a sátira ao poder como falta de respecto e non como un mecanismo que perpetúa o sistema. Aínda hoxe en día, que hai moitos Entroidos subvencionados, hai políticos aos que non lles fai moita gracia saír nos testamentos do galo, nos oficios ou nas comparsas. É positiva a recuperación do Entroido que se está a facer nalgúns concellos e parroquias? Por unha parte, estase producindo un proceso nos últimos anos de creación de novos Entroidos. Paréceme ben, sempre e cando saibamos que é algo novo. Por exemplo, a Pita de Eiroás, que naceu a raíz dun episodio novo. Logo están as recuperacións que se realizan do pasado, adaptándoas aos tempos actuais. Nestes casos hai exemplos bos e outros non tan bos. Para unha recuperación en condicións, fai falta unha metodoloxía. Segue sen entenderse que para facer un traballo de campo é preciso contar cun método, igual que para facer unha escavación arqueolóxica non vas cun sacho e escavas onde queres. Primeiro hai que recoller toda a información e contrastala. Saber se era unha anécdota ou se era unha ocorrencia dun veciño. Se tiña un nome, as dinámicas... Tes que entender o que tes entre mans para saber se é un compoñente importante do rito ou non. Despois non hai que deixarse cativar pola fascinación da máscara e entender que o importante é o rito. Algo que está pasando en moitos Entroidos -que eran moi ricos en personaxes, en matices, en escenografías- é que perden esa diversidade para focalizarse exclusivamente naquela máscara, que é máis vistosa. Non é máis importante ter 400 cigarróns que tres nunha aldea, e está pasando. Cando recollemos, hai que entender que esa máscara é tan importante como o resto. Logo hai unha adaptación ás necesidades. Había unha categoría estrita por grupos de idade e de xénero. A maior parte destes personaxes eran mozos solteiros. Hoxe en día, a sociedade mudou e non hai problema con que sexan casados ou mulleres. Recoller unha máscara para que desfile por unha rúa non ten sentido. Entroido ten que ser un rito social participativo. Se hai máis xente mirando que participando, algo falla. O maior risco é a turistificación e a perda do rito pola súa transformación nun espectáculo. Hai Entroidos en toda Europa, e moitos dos máis famosos, algúns declarados Patrimonio da Humanidade, como o de Bélxica, son grandes desfiles polas rúas. Iso xa non é o Entroido de verdade como o que aínda segue vivo en moitas aldeas galegas onde participa todo o mundo. Se o transformamos nun espectáculo xa non será patrimonio inmaterial ao non haber unha comunidade de portadores que reproducen xeración tras xeración unha cultura, senón que hai unha serie de actores que executan unha escenografía como espectáculo.