Cristina Pato: "Os artistas sempre están moito máis avanzados que as chamadas políticas culturais"

Todo parte, na novela, da morte de Ervigio, un home que se dedica á venda polo fiado de ouro e xoias. Como xorde este personaxe? Esta é unha obra de ficción, unha historia pequena sobre o poder da palabra, a nobreza dos invisíbeis e as verdades non contadas que está inspirada na profesión e no xeito de traballar do meu pai, que morreu hai case 20 anos de súpeto, que vendía mercancía polos bares e que tivo unha moi diversa clientela atraída polo feito de que o seu era o negocio da confianza. Pois o meu pai fiaba e cada cliente podía decidir a cantidade que quería ou podía pagar cada semana. Esa escena inicial, a do enterro de Ervigio Raposo, é realmente moi próxima á escena real do enterro de Dositeo Pato, o meu pai, e a partir de aí funme deixando levar polos diferentes personaxes que ían aparecendo nesoutra viaxe vital, a do protagonista da novela. Quixen crear unha historia que honrase a memoria de todos aqueles que como o meu pai fixeron todo o posíbel para ter unha vida digna e para sacar adiante unha familia, independentemente de que a profesión que escollesen (ou que a vida escollera por eles e elas), os levase por camiños máis complexos do que imaxinaban. A novela fala de confianza, de lealdade... Cales son, para vostede, os temas principais? Sen dúbida a supervivencia e a nobreza entendida como calidade humana, moral; pois sexan cales sexan as túas circunstancias, todos nós vémonos nalgún momento das nosas vidas co dilema de como temos que actuar ante momentos complexos. Pero esta é tamén unha historia sobre as circunstancias da vida e sobre a idea de que non sempre temos (ou non sempre nos conceden) a capacidade de aprender a aceptalas ou de lidar con elas, sen xulgalas. De fondo están e emigración ou a vida nos barrios. Xente humilde cuns valores e xeito de vida que non idealiza e que tenden a contrastar cos das clases sociais máis acomodadas. Por que quixo falar dese contraste? Esta historia bebe das realidades arredor de min, dos meus pais, dos seus familiares e amigos a través do filtro da miña perspectiva. Para min ese contraste sempre foi como un muro invisíbel, incribelmente presente, pero tamén imposíbel de derrubar. E desa idea, a das múltiples realidades que conviven nunha mesma cidade, que se cruzan, pero que realmente non se recoñecen, vén esta historia na que a supervivencia é o fío que os conecta a todos. Quixo falar dunha parte da emigración da que normalmente non sabemos moito? (Negocios non legais que foron moi habituais pero que quizais non forman parte do relato oficial do éxito do emigrante). Cando comecei a documentarme para escribila, entre outras cousas, decidín entrevistar os amigos e familiares dos meus pais que emigraran pola mesma época... e nese proceso, que comecei simplemente para poder imaxinar como podería ter sido a viaxe do meu pai (pois por desgraza nunca me interesara por ela mentres vivía), fun descubrindo moitos pequenos relatos contraditorios sobre as razóns polas que marchaban e sobre cales eran os pasos que seguían para chegar ao seu destino. Hai cousas das que nunca se fala nunha familia de emigrantes. A personaxe de Dolores é especialmente interesante. Que representa esta muller? Quizais foi a personaxe máis complexa para min. Con Dolores quixen crear unha muller forte e intelixente, cunhas circunstancias vitais complexas, e intentei non deixarme levar polos estereotipos das realidades nas que se moven ela e o resto dos personaxes. Pois en xeral todas as mulleres da novela son complexas, como todas nós, e non se poden "sintetizar" nunha soa frase, aínda que todas teñen en común a forza que as empurra a levar adiante a vida. Ese era para min o relato. O máis complexo para min foi atopar a estrutura que me axudase a contela e a contala, e quizais esa sexa a parte máis musical da novela, o tomar prestada a forma sonata para estruturala, e o deixarme levar pola improvisación unha vez os temas principais e os seus personaxes estaban debuxado É a súa primeira novela, mais coñecémola como profesional da música. Como foi para vostede publicar un libro non académico? A verdade é que para min o maior contraste foi pasar de 1.700 caracteres con espazos, que é o límite que teño para as miñas columnas na prensa, a un texto sen límites, e pasar de reflexionar en público sobre temas cotiáns a escribir unha ficción. O máis complexo para min foi atopar a estrutura que me axudase a contela e a contala, e quizais esa sexa a parte máis musical da novela, o tomar prestada a forma sonata para estruturala, e o deixarme levar pola improvisación unha vez os temas principais e os seus personaxes estaban debuxados. Ten publicados seis discos como gaiteira, mais tamén ten dous álbums como pianista e moitas colaboracións con músicos de diferentes estilos. Que relevancia tivo o encontro con Yo-Yo Ma? O violonchelista (e humanista) Yo-Yo Ma é realmente a persoa que me cambiou a vida e que me axudou a entender a idea de responsabilidade social a través das artes, que me axudou a ver o papel e o valor das artes na sociedade. Coñecino no ano 2006 e desde aí, a través tanto de Silkroad coma do Bach Project, tiven a fortuna de ter traballado en ducias de proxectos desenvolvidos na intersección entre arte e sociedade, que é realmente unha das partes máis importantes da miña vida profesional hoxe, tanto a nivel educativo coma de produción. O Cristina Pato Trío Galego investigara a relación entre música galega, jazz e música contemporánea. O Cristina Pato Quartet, que formou en Nova York, xuntaba world music, latin-jazz e jazz. A mestura estivera sempre presente na música galega, como mostran as músicas da emigración. Como xurdiron estes dous proxectos? Ao longo da miña carreira funme deixando levar polas miñas inquedanzas musicais e polas influencias dos músicos cos que tiven a sorte de irme atopando polo camiño. Tanto o trío coma o cuarteto foron momentos cruciais para a miña aprendizaxe como música, pois de todos os músicos cos que tiven a sorte de ter traballado de seguido aprendín moito, tanto a nivel artístico como persoal. A mestura da música galega co jazz ou coa contemporánea está presente en proxectos de grandes músicos galegos que fixeron historia nese eido moito antes de que chegara eu, pero para min houbo un antes e un despois da gravación do disco de cincuenta aniversario do Sketches of Spain de Miles Davis, o disco Miles Español (eOne 2010), no que me chamaran para colaborar para recrear a fonte orixinal do tema Panpiper, recollido por Alan Lomax en Nogueira de Ramuín... (curiosamente a terra do meu pai...). O proxecto que compartiu con Mazz Swift, Invisible(s), ten que ver coa reivindicación dos xeitos de ver o mundo que permanecen invisíbeis e, en concreto, co racismo... Para min o máis importante dese proxecto era a reflexión sobre o tema da invisibilidade, pois non falamos ou non loitamos polas cousas que non vemos ou non sentimos como nosas. Coñecer a Mazz Swift fíxome pensar moito na idea de que o que pode ser a túa realidade pode ser completamente invisíbel para min e viceversa, e sobre cal é a nosa responsabilidade, especialmente nos tempos que corren, de aprender a ver todas as verdades arredor de nós. Hai demasiados "ismos" na nosa sociedade e moitas veces eses "ismos" multiplícanse e amplifícanse simplemente porque non somos conscientes de que os cometemos, porque non os vemos... Ese proxecto ía precisamente diso, e foi un intento de reflexionar en público e a través da música sobre esa idea. Aquí ás veces laméntase tanto a falta de vontade de saír tocar a outros países -se non é con axudas institucionais- como a imposibilidade práctica de vivir da cultura sen traballar máis fóra que dentro (nalgúns casos). Como se posiciona vostede nestes dous debates? Como foi no seu caso a decisión de marchar a Nova York? Hai algún tempo que escribira un artigo sobre o que significa vivir entremedias, tanto a nivel físico (no meu caso entre Nova York e Ourense), como a nivel profesional (na música, na docencia) ou persoal. E sobre o que significou para min aceptar que ese lugar no medio, entremedias, era realmente o lugar no que máis aprendía e no que mellor me sentía, a pesar de que é un lugar complexo. Hai unha conferencia de Yo-Yo Ma na que fala do Efecto de Borde, que en ecoloxía é o punto de encontro entre dous ecosistemas, e que aparentemente nesa intersección é onde se crean máis novas formas de vida. Yo-Yo utiliza ese exemplo como metáfora sobre a creatividade na natureza, e coido que cos anos eu aprendín a habitar (e aceptar) ese espazo inestábel sen sentirme obrigada a depender de ningunha forza ou institución. Para min foi necesario ese pulo entre aquí e alá (no que aínda sigo), pois foi o que me deu perspectiva e o que me axudou a crecer a nivel persoal. Pero cada artista é diferente, cada persoa é diferente, e hai grandes artistas universais na Galiza que teñen unha visión riquísima sobre o mundo e que chegaron moi alto sen ter marchado vivir fóra... Cada carreira é un mundo e non é xusto xeneralizar... Levo traballando nese proxecto educativo desde o ano 2016, cando coñecín o neurocientífico Kenneth S. Kosik e comezamos a maquinar sobre a idea da conexión entre a perda da memoria a nivel cognitivo e individual e a perda da memoria a nivel cultural e colectivo Como educadora traballa en proxectos que conectan arte, humanidades e ciencia. Por exemplo, Memory: an interdisciplinary exploration, coa Universidade de California, que realiza unha achega multidisciplinar á realidade das persoas refuxiadas e migrantes… Levo traballando nese proxecto educativo desde o ano 2016, cando coñecín o neurocientífico Kenneth S. Kosik e comezamos a maquinar sobre a idea da conexión entre a perda da memoria a nivel cognitivo e individual e a perda da memoria a nivel cultural e colectivo. E desa reflexión naceu esa clase interdisciplinar, na que intentamos achegarnos cada ano ás cuestións máis complexas da sociedade relacionadas coa memoria e cos movementos migratorios (falando de perda da memoria cultural...) a través de diferentes disciplinas e do traballo en colaboración tanto por parte dos e das estudantes como por parte dos profesores, que veñen tanto das ciencias coma das humanidades. Tamén colaborou coa Universidade de Harvard, onde ademais foi artista en residencia. Como levou o traballo feito en Harvard e California ao proxecto que despois desenvolveu na cátedra de cultura española da Universidade de Nova York? En que consistiu o proxecto sobre a música "invisíbel" do norte de España? Cada traballo como artista en residencia en cada universidade é un mundo. Tanto en Harvard coma en California a miña conexión actual é a través das ciencias e a través do papel das artes na sociedade. Na universidade de Nova York (NYU) estiven invitada no curso académico 2019-2020, nunha posición relacionada co departamento de lingua e literatura española e portuguesa, e tentei deseñar unha programación que conectase todas as miñas inquedanzas a nivel educativo e musical e que utilizase a diversidade lingüística do Estado español como metáfora da diversidade cultural. A clase sobre as "músicas invisíbeis" do norte do estado foi un xeito de introducir unha perspectiva máis rica e diversa sobre o que se entende como músicas de España nos EUA. Como produtora realizou proxectos como Esencias 20/50, ou Galician Connection, que tiña por obxectivo crear relacións entre artistas galegos e doutros países. Houbo e hai outros proxectos semellantes -ás veces polémicos polo investimento público que supoñen- mais é difícil quizais avaliar até que punto crean esas relacións internacionais que se buscan... Esta é unha cuestión para a que aínda non teño unha resposta clara. Esenciais 20/50 foi un proxecto en colaboración con Xaime Fandiño, Cunde e a Oficina Galega de Outros Asuntos do Movemento (Ugia Pedreira e Marina Oural) que naceu en 2020 como unha reflexión pública sobre o idadismo e que se financiou de xeito privado, co apoio da Fundación Carasso. Galician Connection, que sobreviviu tres edicións (2012-2014), era un proxecto en colaboración que unía artistas da Galiza con artistas doutras culturas a través dun encontro no que se buscaba a colaboración e a aprendizaxe, ademais das redes de contacto. Tanto un como outro son difíciles de definir cunha frase, e nos tempos dos chíos, é complexo facer que proxectos así teñan percorrido se non habitan nunha institución educativa ou nunha fundación, se non teñen unha residencia na que este tipo de laboratorios, pois iso é o que teñen en común, poidan contar co tempo necesario para poder crear este tipo de reflexións e vínculos, tan necesarios na sociedade... Con respecto a avaliar esas relacións: a nivel intanxíbel é complexo, especialmente no caso de Esenciais 20/50, pero a nivel tanxíbel o espazo do Galician Connection trouxo moitas cousas moi emocionantes que dalgún xeito se orixinaron alí, sen mediación, por simplemente ter tido a oportunidade de coñecerse e traballar xuntos, por descubrirse os uns aos outros. Por exemplo a relación de Paquito D’Rivera co Quinteto Cimarrón, ou o traballo de Anxo Pintos con Sandeep Das na India ou con Wu Tong na China... En xeral, séntese recoñecida na Galiza ou pesou quizais nalgún momento o estereotipo? (O pelo verde, ir tocar onde a chamasen sen escoller por ideoloxía, etc). Os estereotipos levámolos todos ás costas, sexamos ou non persoas públicas... Para min o importante foi non deixarme eu levar por eles para poder seguir construíndo o meu camiño, seguindo as miñas paixóns e inquedanzas. Hoxe emociónome cando alguén me para e me comenta unha columna, ou para dicirme que hai 20 anos coñeceu á súa parella nun concerto meu. Para min non hai mellor recoñecemento ca ese. É importante lembrar que os artistas sempre están moito máis avanzados que as chamadas políticas culturais, e que se como comunidade somos capaces de entender e apoiar os artistas comprometidos co seu medio, entón sempre haberá esperanza Compartiu algún proxecto con Juan Carlos Fasero, que foi despois director de Agadic. Que pensa en xeral das políticas culturais galegas respecto da música? A Juan Carlos Fasero coñézoo desde nena, pois fundara o grupo Mutenrohi xunto con, entre outros, a miña irmá Raquel Pato, e o que hoxe é o meu marido, Xan Padrón... E Mutenrohi, que ensaiaban na casa da miña nai, é o grupo onde comecei a miña carreira en solitario. Con respecto ás políticas culturais en xeral, ao residir a medio camiño entre dúas realidades opostas con respecto á xestión cultural a nivel institucional e ter xirado intensamente por lugares nos que as institucións o controlan todo, para min é importante lembrar que os artistas sempre están moito máis avanzados que as chamadas políticas culturais, e que se como comunidade somos capaces de entender e apoiar os artistas comprometidos co seu medio, coa súa contorna, coa sociedade, coa arte, entón sempre haberá esperanza. Pois como dicía o meu amigo, o músico persa, Kayhan Kalhor, "(os artistas) non somos a nosa identidade política. Ninguén lembra quen era o rei nos tempos de Beethoven, pero a cultura permanece".