Aurora Marco, Galiza con nomes de muller

—Leva vostede xa máis de tres décadas intentando rescatar biografías pouco coñecidas, nomeadamente de mulleres. Ficaron elas ausentes do relato ou, o que é aínda peor, aparecen cun relato deturpado por unha visión misóxina? Ficaron excluídas da historia, do discurso oficial, do ensino, silenciadas. Cando investiguei sobre María Barbeito comprobei esa animadversión contra as mulleres. Por promover a "Festa da Flor" para obter fondos destinados á axuda asistencial desatouse unha campaña feroz contra ela desde tres xornais. Acusárona de facerlles perder o pudor a algunhas rapazas da Escola Normal por dirixirse aos homes "sen rubor" para pedirlles cartos. O mesmo aconteceu coas guerrilleiras ao facérenas pasar como "as queridas de", "as que estaban amancebadas con"... —Outro exemplo deste silenciamento e mesmo desta deturpación, sobre todo a raíz da súa detención por parte da ditadura, é Carmiña Sierra, da que vostede acaba de publicar unha biografía (Carmiña Sierra. A primeira muller do Seminario de Estudos Galegos, Alvarellos Editora). Entre as centos de historias que fican por recuperar, que lle moveu a escoller esta? Fiquei descontenta co breve parágrafo que lle dediquei en Irmandiñas (Laiovento) por falta de información. Decidín recuperar a súa historia porque en 2022 encontrei as dúas netas, que viven en Caracas, e todo foi doado. Puxeron ao meu dispor o arquivo familiar e trasladáronme o profundo coñecemento que teñen da avoa, coa que conviviron trinta anos baixo o mesmo teito. Achegáronme un material gráfico e documental descoñecido e de grande importancia, e a miña investigación en diferentes arquivos e hemerotecas fixo o resto. —Sierra incorporouse ao SEG cando apenas levaba un mes creado e estaba exclusivamente composto por homes. Que a leva a dar este paso? Era unha muller inqueda, con desexos de aprender, ávida lectora, e decidida desde moi nova a estudar na universidade. Teño para min que, alén desa inclinación pola cultura, polo saber, posibelmente influíu a amizade con Lois Tobío, compañeiro no bacharelato e no primeiro curso de carreira, e con Filgueira, do mesmo curso na USC, ambos fundadores do SEG; sen desbotar Maside, natural de San Xulián de Requeixo como ela, que aparece ao seu lado nunha imaxe, entre vinte e tres seminaristas, aos poucos días de ingresar. Pero si, sorprendeume que unha moza de 17 anos, que cursaba Segundo de Filosofía e Letras, se incorporase ao SEG axiña de se constituír. —Máis estraño aínda é que houbera presenza feminina nas seccións de ciencias, non? As capacidades femininas infravalorábanse para certas carreiras por considerárenas propias dos homes, por mor dos estereotipos de xénero. Socias activas de Ciencias do SEG só considero dúas, Dolores Lorenzo e Amparo Arango, que fixeron investigacións xeoquímicas con Parga Pondal sobre minerais, rochas e areas galegas coas que ingresaron no SEG, e posteriormente fixeron publicacións en coautoría co seu profesor. Parga incentivou moito a incorporación das mulleres nas equipas de investigación e no SEG. Lorenzo e Arango foran propostas por el e por Luís Iglesias. E tamén se formou e publicou un traballo con Encarnación Fraga Padín, pero ela non me consta como socia activa, aínda que si protectora. E a Celsa Pérez Moreiras, colaboradora de Charro Arias e coautora dun artigo con el, tampouco a encontrei por ningures como socia activa. —Supoño que queda moito por investigar, non só das pioneiras, senón tamén de mulleres de perfil obreiro que realizaron un traballo imprescindíbel para a Terra... Nas miñas publicacións Dicionario de mulleres galegas (A Nosa Terra) e Elas (Xanela) hai perfís biográficos de obreiras, cuxo traballo foi moi valioso para a economía familiar e para a sociedade en que vivían. Sobre algunhas desenvolvín con máis extensión as súas traxectorias, como o da anarcosindicalista coruñesa Joaquina Dorado, obreira téxtil en Barcelona; e no libro das guerrilleiras tamén hai outras, pero queda moito por facer, si. —Este ano en que se conmemora o centenario do SEG, hai voces críticas co feito de que os fondos sigan sendo custodiados polo Instituto Padre Sarmiento, cuxa constitución en 1944 xa contara coa oposición férrea de Castelao ou Otero Pedraio. Non sei se vostede coincide nesa crítica ou se atopou algún problema para estudar o SEG con esta perspectiva de xénero? Coincido. Tras a guerra incivil, os seus bens pasaron á USC, pero seminaristas como Filgueira Valverde ou Sánchez Cantón, apoiados polo reitor Legaz Lacambra, quixeron reactivar o SEG coa creación do Padre Sarmiento e alí pasaron os fondos. Mais é o Museo do Pobo Galego a entidade herdeira do legado museístico, do espírito e da filosofía do Seminario. Pero problemas para estudar o SEG con perspectiva de xénero eu non tiven. Acudín a todo tipo de fontes, incluídas as familiares. Tería sido magnífico que nas memorias dos seus compañeiros houbese referencias a elas, pero ninguén as citou, cando si facían con outros seminaristas. —O Seminario bebeu das Irmandades da Fala, que tamén estudou vostede. Que importancia tiveron as Irmandiñas, cal foi o seu papel no organismo? Estiveron presentes na acción social, cultural e política, ou na defensa da lingua, que era un obxectivo fundamental das Irmandades. Tamén no espallamento do ideal galeguista e republicano, na escrita, no ensino, no desenvolvemento editorial galego, na música, na danza, no teatro, na actividade intelectual e política... E foi difícil para elas ocuparen os espazos públicos, a pesar de iren abrindo cos cóbados os desexados, pois o androcentrismo campaba por todas partes. —A ditadura supuxo a fin do SEG e tamén a represión de moitas das persoas asociadas -entre elas a propia Carmiña Sierra ou Luísa Cuesta-, socias protectoras como Daría González, ou Margot Sponer que morre nun campo nazi. Pagaron estas mulleres a súa relación co SEG? A represión adoptou diferentes facianas. Carmiña Sierra pasou por un consello de guerra, estivo tres anos no cárcere e acabou no exilio en Venezuela. Luísa Cuesta foi trasladada da Biblioteca Nacional a Ciudad Real e despois a outra biblioteca madrileña até 1945. Daría González, inclinada á docencia, non puido presentarse ás oposicións para profesorado de institutos por antecedentes políticos, era do Partido Galeguista, e concorreu ás de Técnico da Administración Civil do Estado. E tamén a alemá Margot Sponer, que se relacionou de forma circunstancial co SEG nuns meses de percorrido por Galiza en 1926, foi asasinada en 1945 tras facer parte da resistencia antinazi. Sabémolo pola investigación de Antón Figueroa. —No lado contrario estaría Pura Lorenzana, que chega a ser depuradora de bibliotecas públicas durante o franquismo malia ter realizado declaracións en prol do recoñecemento de Galiza como nación. Vostede que estudou tanto a represión franquista, entende estes cambios de idea cando se trata de salvar a vida? Aquela declaración de amor pola terra, pola súa cultura, e a reclamación do termo nazón para Galiza, non empata ben cos cargos políticos que exerceu como directora provincial de Cultura e Delegada Provincial de Frentes e Hospitais. A Medalla de Campaña de Retagarda concedida por méritos e servizos e a presentación como candidata polo terzo familiar para as "eleccións" municipais, en 1948, son feitos que se poden constatar. Non xulgo a quen cambiou de idea porque o medo é libre. Se foi por iso, podo entendelo. Mais tamén penso que a represión sobre Lorenzana, de se producir, non sería cuestión de vida ou morte. Era unha muller de profundas conviccións relixiosas, que salientou pola súa entrega á cultura, á investigación e á docencia, e non polo seu posicionamento político. —Si, pode que sexa entendíbel o medo pero tamén é certo que houbo quen mantivo as ideas até o final e mesmo tomou as armas por elas. Falo da guerrilla. Vostede foi pioneira na Galiza no seu estudo con perspectiva de xénero, e xa comentou que o relato foi implacábel contra elas. Supoño que recuperalas e vindicalas non foi un traballo fácil. Sempre admirei a firmeza e a coherencia de quen se mantivo fiel aos seus ideais naqueles tempos en que se podía pagar coa vida. Algunhas das guerrilleiras que andaron na clandestinidade mesmo tomaron as armas, outras non quixeron. E Chelo Rodríguez indignábase moito cando lembraba a tortura moral que supuxo o seren consideradas como bandoleiras e non digamos como "as queridas dos guerrilleiros", "as que están fodidas polos rojos". E non, non foi fácil comezar o traballo. A partir da primeira entrevista, cun mugardés, foi turrar do fío e atopar outros contactos, xente xenerosa e amábel que quería contar. Claro que en moitos casos tiven que buscarme a vida para poder chegar ás familias, e foi complicado... —Ademais do libro, a investigación da guerrilla deu lugar ao documental As Silenciadas, onde Chelo ten un protagonismo indubidábel. Creo que é unha das guerrilleiras máis senlleiras pero se tivese que destacar outra historia menos coñecida sobre as mulleres da guerrilla, cal sería? O protagonismo de Chelo debeuse á extrema dureza da historia familiar e, sobre todo, á moita información e imaxes de que dispuña, porque me aloxei na súa casa de Île de Ré máis dunha vez. E se teño que escoller, no libro hai historias durísimas mais, quizais por ter coñecido a filla e netas de Carmen Rodríguez Nogueira, que relataron entre saloucos todo o que lle fixeron, esa foi unha das historias coas que máis me impliquei emocionalmente. Escoitar na primeira entrevista como foi salvaxemente torturada no cárcere de Quiroga e saber con detalle os métodos utilizados, deixounos sen azos para seguir e, de feito, foi tan duro que tivemos que apagar a gravadora. —Aínda que algúns dos seus traballos, como o Dicionario de mulleres galegas, están baseados case exclusivamente na documentación, é certo que vostede, como conta nese caso de Carme, recorre moito á memoria oral. Considéraa unha ferramenta imprescindíbel para sacar do silenciamento as mulleres e sobre todo determinadas tipoloxías de represión, como a rapa, que non aparecen nos papeis pero que elas padeceron en maior medida que os varóns? Incluso no Dicionario hai entradas elaboradas a partir de fontes orais, aínda que a inmensa maioría procedan das escritas. E para a recuperación das represaliadas, en particular, efectivamente, a memoria oral é fundamental. Elas foron o eixo invisíbel dos acontecementos históricos. Certo que cando pasaron por consellos de guerra, as actas recollen datos de utilidade para situalas en tempo e espazo e para coñecer datos biográficos, mais esas actas están feitas polos vencedores e hai que peneirar moito o contido. O que fixeron con algunhas represaliadas non aparece nos papeis: se a sobriña de Bríxida Muñiz Suárez, concelleira en Boiro de Izquierda Republicana, non contase que foi paseada coa cabeza rapada e coas siglas UHP na fronte, non o saberíamos. —Foi unha charla súa a que deu lugar á posta en marcha dun programa de rescate da memoria das mulleres no Concello de Pontevedra, nun momento en que, sacando o seu pioneiro traballo, a perspectiva de xénero estaba bastante ausente. Cre que se mellorou algo neste ámbito? Lembro ben aquela charla en decembro de 2013. Foi unha mínima achega ao que despois fixestes no programa 'A memoria das mulleres', cun desenvolvemento moi completo que deu lugar ao coñecemento, recuperación e homenaxe de tantas mulleres que durmían o sono da invisibilidade. Introducir a perspectiva de xénero é necesario porque significa desvelar e dar a coñecer o protagonismo que tiveron na sociedade en todos os tempos. Avanzouse neste campo, mais penso que amodiño. —Iria Morgade, Alba Garrido, Coral e Laura Piñeiro... Son exemplos dunha xeración, a das bisnetas, que parece estar interesada na memoria histórica. Cre que hai relevo ou que o empeño en non esquecer desaparecerá cos últimos orfos ou orfas da xeración arrebatada? Estou convencida de que o interese pola memoria histórica non vai desaparecer. Eu tratei coa xeración de fillas e netas e, en varios casos, foran elas mesmas as que iniciaron a busca de información sobre esas avoas que non querían lembrar nada do pasado, como se o quixesen borrar. Mesmo, ás veces, as fillas das represaliadas tiñan medo a contar, falaban case en murmurio e en cambio as netas, a terceira xeración, non. Elas deron paso ás bisnetas que, como contou Iria Morgade nunha entrevista, quedaron profundamente marcadas ao descubrir o asasinato, no seu caso, do bisavó Bernardo Mato. —Parece haber certa onda de simpatía en parte da mocidade cara á ultradereita. Cre que pode deberse a unha falla de coñecemento sobre a nosa historia recente? Quen frecuentamos os centros escolares sabemos que só a vontade, sensibilidade e concienciación do profesorado dá lugar a que o seu alumnado coñeza o acontecido na historia recente, do contrario hai falta de coñecemento. Cando se declarou 2006 como Ano da Memoria polo Goberno bipartito, no Consello pola Memoria teimabamos na necesidade de chegar ás aulas, porque nas programacións hai temas que si posibilitan a súa introdución. É imprescindíbel facer memoria aí. —Fala do Goberno bipartito mais, co cambio na Xunta desapareceron as políticas públicas de memoria. Efectivamente, non houbo continuidade ao cambiar o Goberno, o que para min resulta lamentábel. Hai moito camiño por percorrer para afondar na nosa historia colectiva, e para iso é necesario o apoio da Xunta, goberne quen goberne. Os actos simbólicos como o que houbo no Parlamento o pasado xuño en homenaxe a Bóveda e ás vítimas do franquismo son importantes, mais fai falta moito máis. E convén lembrar que as políticas de memoria que se demandan deben estar fundamentadas no respecto aos dereitos humanos, con tres principios básicos: dereito á verdade, á xustiza e á reparación. —Cre que ese apoio institucional, que tamén faltou ao SEG, dáse agora cara á cultura galega? Polo que vexo, escoito e leo, teño claro que a cultura tamén precisa de moito máis apoio institucional. Houbo recortes moi significativos desde 2009, segundo o Observatorio da Cultura Galega que pedía, para 2021, o un 1% e o 1,5% nunha década. Descoñezo a porcentaxe actual do gasto cultural mais, en todo caso, o que está claro é que os Gobernos teñen a obriga de garantizaren o acceso á cultura para toda a cidadanía.