Tanto nos dan: alimentos de orixe animal

X a hai máis de un ano, atopabámonos mostrando resultados do noso traballo a un grupo de gandeiros de vacún. Naquel momento sentíanse ameazados pola mala prensa que tiña o consumo de carne de vacún en particular, e a gandería en xeral como emisora de metano, un gas de efecto invernadoiro (GEI). Non lles faltaba razón para estaren preocupados. As recomendacións a nivel mundial das principais axencias de alimentación apuntan á necesidade de reducir o consumo de carne, en particular das carnes de vacún, recomendándose as carnes de ave cos argumentos dunha mellor repercusión para a saúde e un menor impacto ambiental. Estas recomendacións realízanse en base á evidencia científica existente en cada momento. En concreto, o recente informe da Axencia Española de Seguridade Alimentaria e Nutrición (Aesan) recomenda unha diminución do consumo de carne. Insístese, sobre todo, na necesidade de limitar o consumo de carnes “vermellas” (unha ou dúas veces á semana) así como en evitar o consumo de procesados cárnicos. Tense demostrado a relación entre un consumo excesivo de carnes procesadas e o risco de desenvolver cancro, risco que tamén existe para un consumo excesivo de carnes vermellas fronte a un menor risco asociado ás carnes de ave. Ademais, por primeira vez, a axencia ten en conta nas súas recomendacións a evidencia científica sobre a sustentabilidade da produción e do consumo dos distintos tipos de alimentos. Unha das evidencias utilizadas no informe de Axencia Española de Seguridade Alimentaria e Nutrición é o interesante traballo de E. Aguilera e outros, publicado en 2020, titulado Emisións de gases de efecto invernadoiro no sistema agroalimentario e pegada de carbono da alimentación en España. Nel sinálanse con acerto algúns dos factores que están detrás das significativas emisións dos sistemas agroalimentarios en España: a adopción de dietas foráneas que nada teñen que ver coas tradicionais, por un lado, e a intensificación dende a segunda metade do século XX da industrialización, concentración e internacionalización da produción, no interior destes sistemas. É máis, cómpre subliñar que ese afastamento das dietas tradicionais é consecuencia directa da evolución do sistema que aumenta o procesado dos alimentos e onde o consumo se realiza con maior frecuencia en establecementos de restauración colectiva. Que é unha dieta sustentable? Habería que preguntarse, polo tanto, que é unha dieta sustentable. Segundo a FAO (Organización das Nacións Unidas para a Alimentación e a Agricultura), unha dieta sostible é aquela que xera un impacto ambiental reducido e que contribúe á seguridade alimentaria e nutricional das xeracións presentes e futuras, sendo respectuosas cos ecosistemas, economicamente asequibles e xustas, culturalmente aceptables e accesibles e nutricionalmente adecuadas. De acordo con esta definición, as recomendacións alimentarias tamén teñen que estar en consonancia coas tradicións das distintas poboacións. Neste senso, é necesario indicar que Aesan basea o seu informe na asunción de que na maior parte do territorio español a dieta predominante é a mediterránea, caracterizada por un menor consumo de carne de vacún, peixe e de produtos lácteos, en comparación coa dieta atlántica, predominante en toda a Cornixa Cantábrica. Para que estas recomendacións cheguen á poboación, a simplificación das mensaxes non axuda á súa comprensión, creando mantras repetidos sen máis e que poden non responder de todo á realidade. Semella que deberíamos desterrar a carne de vacún, os ovos ou o leite da nosa dieta. É esa a idea? Definitivamente non. Debemos diminuír o consumo de produtos de orixe animal? Probablemente si, dados os hábitos actuais de consumo, aínda que sempre adaptándonos ás necesidades de cada individuo. Emisións de CO2 Son insostibles os sistemas agrogandeiros galegos? A acusación de non sustentabilidade da produción gandeira baséase fundamentalmente no volume de emisións de toneladas de CO2 equivalente emitidas á atmosfera polos sistemas actuais de produción. Estes dependen en gran medida de pensos producidos a miles de quilómetros, son consumidores de combustibles fósiles e moitas veces están concentrados en certas áreas, polo tanto, o impacto ambiental da xestión de dexeccións e xurros é maior. O Ministerio de Transición Ecolóxica sinala na súa páxina web que o sector agrario no seu conxunto é o segundo sector que produce contaminación difusa despois do transporte, sendo responsable do 25% das emisións de GEI, en España. No traballo antes citado de Eduardo Aguilera e outros, sinálase que os sectores gandeiros en España son máis emisores que os sectores de produción vexetal. Así, as principais actividades emisoras son a produción de carne de porcino, a carne de vacún, a produción de leite, a carne de ave e, finalmente, a carne de ovino e caprino. Porén, na pegada de carbono, a produción de carne de ruminantes sitúase en primeiro lugar. Cales son os factores explicativos destas emisións? Para o conxunto dos sistemas gandeiros, a produción de pensos é responsable do 54% das emisións totais e é especialmente relevante nas emisións da produción de carne de ave, ovos e porcino. Ademais, as emisións de metano entérico representarían o 31% das emisións, e a xestión dos xurros, especialmente no que é o sector porcino, representaría o 13%. Chegados a este punto, xa podemos entender que o impacto das producións gandeiras en termos de emisións de GEI vai depender do tipo de sistema, intensivo ou extensivo en base a pastoreo, ou máis ou menos industrializado. Ademais, sabemos que para o conxunto do sistema agroalimentario, as principais emisións corresponden ao transporte de alimentos. Outras fontes de emisión relacionadas co consumo alimentario son o envasado e mais a xestión de refugallos en vertedoiros, esta última claramente dominante fronte a outros sistemas como a compostaxe. Finalmente, debemos sinalar que o sector agrogandeiro, ao mesmo tempo que emite, tamén conta coa capacidade para fixar carbono e, polo tanto, que este non sexa liberado na atmosfera. Neste senso, os sistemas que favorecen o pastoreo fixan máis carbono que aqueles que non o practican e que unicamente estabulan o gando. En consecuencia, o seu balance é máis positivo, e o seu impacto é menor, sempre e cando non exista sobrepastoreo. Peso do sector Segundo os datos elaborados polo Instituto Galego de Estatística en 2018 (Táboas Input-Output), o sistema agroalimentario galego representa o 10% do valor da produción de toda a economía galega. A rama da agricultura, gandería e pesca representa un terzo do valor producido, as industrias de procesamento de peixe outro terzo e as de procesado de carne un 8,6%. Por outra parte, a produción agraria e gandeira galega representa o 7% do total estatal. Por produtos, a produción animal representa case un 59% do valor da produción agraria en Galicia (14% o vacún e un 10% as aves), mentres que en España apenas chega ao 37%, sinal inequívoco da forte especialización gandeira do noso país. Pero o sector gandeiro non representa unicamente un importante aporte ao valor económico creado, senón que conforma paisaxes e territorio. Os sistemas gandeiros son agroecosistemas que provén as sociedades de diferentes servizos ecosistémicos. Para aqueles non familiarizados co termo, cómpre explicar que, para unha mellor comprensión do papel que desempeñan os ecosistemas para a vida humana, téñense distinguido tres grandes tipos de servizos: de aprovisionamento, relacionados coa produción; de regulación, relacionados coas funcións que os ecosistemas desempeñan para un bo funcionamento dos distintos ciclos naturais, como a autorregulación de pragas, secas, inundacións, ciclos de nutrientes, etc.; e finalmente servizos culturais, que identifican o papel dos ecosistemas na creación humana (coñecemento, lecer, espiritualidade, cultura etc.). Un recente traballo de Ibán Vázquez e outros identifica os servizos e diservizos (efectos negativos) dos sistemas gandeiros leiteiros en Galicia. Moitos destes servizos e diservizos poden ser identificados tamén nos sistemas de carne de vacún. Débese distinguir entre os sistemas máis intensivos e industrializados, onde se identifican o maior número de diservizos, especialmente no plano ambiental (emisións de metano, contaminación por xurros de solos e augas, contaminación por plásticos..) e os sistemas extensivos que fan un maior uso do pastoreo onde son identificados un maior número de servizos tanto ambientais (captación e fixación de CO2, prevención de incendios...), como de provisión (produción de leite de calidade producida respectando o benestar animal, produción de fertilización natural necesaria para a produción ecolóxica....) e servizos culturais (preservación da paisaxe, preservación da cultura mediante o mantemento da poboación no rural...). Recoñecíase para os dous sistemas de produción leiteira, intensivos e extensivos, o papel desempeñado no mantemento do tecido social das áreas rurais xerando emprego e efectos multiplicadores na economía dos territorios. Concluíndo, a pegada da nosa alimentación na sustentabilidade non depende tanto do tipo de produto como do sistema produtivo e de distribución que estea implicado no seu consumo. Para un consumidor ou consumidora, por exemplo, pode ser máis sostible un quilo de carne producida en sistemas de pastoreo en extensivo en zonas próximas que non un quilo de carne de ave producido nunha macrogranxa intensiva e adquirida nunha gran superficie tendo que percorrer quilómetros e quilómetros para chegar ao punto de consumo. Comer local e variado é comer sustentablemente. Os sistemas gandeiros xa fixeron un esforzo pola mellora do impacto ambiental, porén, na Galiza aínda hai unha marxe de mellora importante na xestión dos xurros, dos plásticos de silo e no fomento dos sistemas extensivos en base a pasto, polo importante papel na fixación de carbono, na evitación da propagación dos incendios ao faceren de cortalumes e, finalmente, na preservación e construción de paisaxes variadas e evocadoras capaces de aprovisionar servizos ecosistémicos culturais e de regulación. As políticas públicas tamén teñen un papel que cumprir aquí.