Tímpanos medievais da Galiza: "O xesto da palabra" na Catedral de Lugo

O Tímpano Desde o románico ao eclecticismo, a catedral de Lugo compendia os diferentes estilos arquitectónicos que se desenvolveron desde o século XII até o XIX –dinos Adolfo de Abel Vilela na súa Guía da Catedral editada pola Xunta da Galiza en 2009–. Suponse que o edificio actual –continúa– ten a súa orixe nunha basílica paleocristiá, á que seguiu outra realizada polo bispo Odoario (747-780), da que se conserva unha inscrición en latín de cinco liñas cuxas letras inicias forman a palabra ODOAR, posibelmente o epitafio do seu sepulcro. Está sobre a porta interior de entrada á nave de acceso á sancristía e ao claustro... A primeira fase da súa construción desenvolveuse en estilo románico entre 1130 e 1150”. Dese período románico consérvase o que podiamos definir como xoia maior do monumento: a Porta Norte, aberta na mesma fronte do cruceiro. Ofrece unha fermosa perspectiva se entramos pola rúa Bispo Basulto, que baixa en sensíbel pendente desde a Praza do Campo. Se o facemos así veremos como primeiro elemento destacado o alto e elegante pórtico de arco central de medio punto, amparado por dous laterais, apuntados, coroados por unha harmoniosa cristaría calada, obra tardogótica ou renacentista do segundo terzo do século XVI. E sobre o pórtico, no testeiro do cruceiro, distinguiremos o proporcionado e ben traballado rosetón, unha miga agachado precisamente pola elevación do nártex. Esta rúa é o único lugar desde onde poderemos aprecialo. Nunha primeira observación chama a atención a desigualdade de materiais graníticos e mesmo marmóreos da porta, e como un certo desleixo no tímpano e nas arcadas, tres, brancas, abucinadas e formadas por numerosas pezas cuadrangulares unidas que descansan sobre impostas de ornamentación vexetal. R. Yzquierdo Perrín di que estas arquivoltas se remodelaron “quizá cando no primeiro terzo do s. XVI, durante o episcopado de don Pedro Ribera, se construíu o pórtico que as resgarda e protexe”. E Adolfo de Abel Vilela considera que “a primitiva portada non tiña decoración”, e que “para facer a bucina reutilizáronse materiais”. As 3 columnas de cada lado son lisas, acodilladas, 2 monolíticas, con sinxelos capiteis de follas deliñadas e con pronunciado desgaste. As súas basas, robustas, con adorno en corda e material calcario, parece que foron reaproveitadas da primitiva basílica de Santa María. Adquire encanto e desencanto a un tempo o tímpano bilobulado sostido nas dúas mochetas que completan os dous arquiños. É como un quebracabezas de anacos de pedra que manteñen aínda gravados de rosas no lintel e alas de anxo na mocheta esquerda. Afírmase reiteradamente que foron traídas doutro lugar e colocadas aí un pouco ao chou. As xoias centrais Esa sensación de anarquía e descoido desloce o impacto que producen, deseguido, as dúas xoias centrais: o Pantocrátor e o Capitel pendurado, pola súa perfección e simbolismo. O Cristo apocalíptico, o Xuíz (obra arredor de 1200 segundo Xaime Delgado), ocupa o eixo principal da mandorla; mais esta, en tres pezas diferentes, mesmo no material, volve afear a perfección escultórica, coas unións, por riba, tan mal axustadas. En posición sedente, veste fermosa túnica en pregues que van delimitando o corpo, sobre todo as pernas flexionadas, e os brazos, tal como nolo representa o románico (inicios do gótico aquí). Os pés, grandes e minuciosamente traballados, póusanse na beira da mandorla. A cabeza está coroada, como rei. Os dous lados da melena descansan nos ombros e o seu rostro rodeado polo nimbo crucífero parece resplandecer. Faccións serenas de quen vai xulgar con obxectividade. A obxectividade de Cristo está expresada neses ollos sen meniñas, nos labios timidamente abertos en murmurio de confesión. E na man esquerda que sostén o libro dos sete selos onde están escritas as vidas de todos os homes e mulleres que van ser xulgados. A dereita non se ve, mais parece adiviñarse baixo o manto avultado, para facer, como dicía Xaime Delgado, “o xesto da palabra”. Chamoso Lamas fai unha fermosa e atinada descrición desta soberbia imaxe no libro abaixo citado: “O Cristo Salvador ofrece aquí a súa presenza, perdida xa a condición dramática do sacrificio; o principio da eternidade remontouse sobre a carne torturada e sobre a morte expiatoria. É Cristo Rei, o Cristo vencedor da terra desde a altura dun suplicio... Aquí a arte soubo axustar a elaboración plástica á concreción expresiva da divindade mediante a acción dun virtuosismo técnico irreprochábel”. Adquire encanto e desencanto a un tempo o tímpano bilobulado sostido nas dúas mochetas que completan os dous arquiños O tímpano remátase cun orixinal capitel pendurado que une e cerra os dous arcos lobulados. Se a imaxe do Cristo Xuíz nos revoluciona a emoción, este capitel elévanos a ese ceo persoal que todas buscamos e temos nos nosos soños. Non debe ser doado esculpir 13 figuras na Derradeira cea bíblica (institución da Eucaristía, respondendo ao tema principal da Catedral unha vez máis) nun espazo tan pequeno e dar esa graza precisamente pola falta de espazo, uns a cabalo dos outros e ao mesmo tempo ordenados, claros, cos seus símbolos (cuncas, cruz, chave, colar...) e detalles exquisitos nos corpos de Cristo e os apóstolos, e na mesa. Volve o debate sobre a autoría desta grande obra e non sei por que unha parte importante das e dos estudosos van buscar o artista fóra do país como se o mestre Mateo non deixara ben claro que aquí os tivemos e temos a un nível insuperábel. E postos a iso eu podo dicir tamén que non foi un escultor senón unha escultora a artista. Por que non? Pois aí queda. A porta Norte da catedral de Lugo é, pese ao quebracabezas e desartellamento de pezas do tímpano, unha obra que nos entra no corazón coa forza e a alegría da admiración. E como remate, esa inscrición no ábaco, poética, din algúns, con caracteres tamén ben artísticos, do século XIII igualmente e referida a San Xoán (colocado, mesmo, botado totalmente como imberbe mociño sobre o peito de Cristo) e cun texto tan suxestivo: Recostado no colo do Señor durante a cea, o discípulo amado albiscou a fermosura das cousas celestiais. Unha frase, un poema, que vén definir a nada doada sensación de estar no ceo e conquistar o dominio do tempo que é a eternidade, nada menos. Para as e os cristiáns, non cabe dúbida de que significa o goce espiritual, polo menos na súa plasmación ideal, a celebración da Comunión instaurada na Derradeira cea e tan exquisitamente representada neste capitel e nesta Porta Norte do século XIII que tamén nos trae, a nós, as propias fermosuras das cousas materiais coa perfección conseguidas. E acabamos este tempo delicioso da observación, coa porta de madeira avermellada e as súas ferraxes da forxa dos nosos ferreiros, en curva ou liña simplemente, rematadas en punta de lanza ou espirais, e con rosáceas dobremente cuadrifolias, que serviu de inspiración para pintar unha deliciosa vaixela do Sargadelos de Isaac Díaz Pardo e Luís Seoane, e que aparece tamén nas igrexas de Vilar de Donas, San Salvador de Sarria, ou na do mosteiro de Meira, todas na provincia de Lugo. Unha cidade artística Realmente, a catedral de Lugo dá para ila descubrindo toda como se fose unha pequena cidade artística. De ter que seleccionar algunha parte ou artefacto, comezaría contextualizándoa na súa contorna máis directa que é a Praza de Santa María onde se sitúa, a máis fermosa de Lugo, sobre todo de noite, con luar e gozando dun bo espectáculo. Unha volta ao seu redor tamén, para ir observando épocas e estilos onde interviñeron grandes artistas dos distintos séculos: torre das campás (Gaspar de Arce, o Vello, na parte final); Fachada neoclásica (J. Sánchez Bort, J. Elexalde, A. Ricoy, Miguel Ferro Caaveiro, Nemesio Cobreros); capelas absidais barrocas (Fernando de Casas, Lucas Ferro Caaveiro), muros e xanelas románicas. No interior, unha visita ao Museo da Catedral servirá para ir observando tamén a propia fábrica da catedral, pois está instalado no claustro (Domingo A. de Andrade, Fernando de Casas), Sala Capitular (Domingo A. de Andrade) e triforio, e os numerosos artefactos artísticos entre os que destaca o Crismón de Quiroga, do século V pódese rematar esta parte museística cun paseo polas cubertas, que son realmente o gran miradoiro da cidade, mesmo para contemplar a Muralla. Será unha gozada darlle unha volta tamén á capela (Fernando de Casas, Miguel Romai, M.A. García Bouzas), e imaxe da Virxe dos Ollos Grandes (posibelmente do século retablo maior, trasladado e montado no século XVIII nos testeiros do cruceiro, obra esplendorosa do renacemento, de Cornellis de Holanda; capela maior (Carlos Lemaur, P.I. Lizardi, J. Elexalde), coro (Simón de Monasterio e Francisco de Moure), e as pinturas da bóveda (José de Terán).