Tímpanos medievais da Galiza: Os tímpanos de Santa María de Castrelos

“E Deus, o bo Creador de todo, non quixo que o ferreiro desfixese unha das súas mellores obras, e cando o ferreiro, cego de ciúmes, ía entrar na eirexa, tapouse a porta supetamente cunha parede de pedra. O miragre foi sonado naquel tempo e aínda hoxe a porta sul da eirexa de Castrelos aparece tapada”. Lenda “recollida de boca dun vello na fregresía de Castrelos” por Castelao (Nós, n.º 73, 15 de xaneiro de 1930). A igrexa de Santa María de Castrelos (Vigo), situada a trescentos metros do Pazo Quiñones de León, é un edificio de nave única e ábsida semicircular, orientado de oeste para leste. No interior podemos ver unha inscrición en latín que data a construción na era de 1254, o que corresponde ao ano 1216 do noso cómputo. O mesmo texto informa de que o templo foi feito por Paio Airas (Pelagius Arie), comendador (comendatore) de Tebra, e consagrado na altura en que Xoán Alvo (Iohannes Alvus) era comendador de Gueifães. Estamos, polo tanto, confrontados a un exemplo de románico rural serodio, con arcos lixeiramente apuntados, o que responde na súa construción ao tempo da inscrición, os primeiros anos do século XIII, un período economicamente favorábel nesta zona de Galiza. A nave ten 13,30 metros de longo por 6,70 de largo, de acordo co deseñado e publicado por Isidro Bango Torviso (Arquitectura románica en Pontevedra, Fundación Barrié de la Maza, A Coruña, 1979), e posúe unha cabeceira con arco triunfal, adornada con formas estreladas e capiteis de motivos vexetais. No conxunto dos tímpanos de Castrelos achamos unha combinación de cruces, formas estreladas e árbores que con variantes aparecen en diferentes igrexas da diocese de Tui No exterior ten tres portais ricamente decorados con cadanseu tímpano. Alén diso, a fachada principal presenta unha xanela de arco semicircular e o lado sur outras dúas de arcos apuntados, decoradas todas no interior e no exterior con formas estreladas e xadrezado. A ábsida ten tres óculos -tres pequenos rosetóns-, un deles cego para ao exterior, todos coas aberturas en forma de cruz; esta presenza de rosetóns na ousia é un feito raro no noso románico. Nas paredes poden verse moitas marcas de pedreiro e perto de cincuenta canzorros con variadas figuras entre as que se enxergan follas, espirais e cabezas de touro ou vaca e humanas. No seu conxunto, a igrexa mostra unha forte proximidade estilística co templo de Santiago de Bembrive, que se localiza no mesmo concello de Vigo, a poucos quilómetros de Castrelos. Fachada principal Na fachada principal a representación central é unha cruz patada -que ten os brazos que se estreitan ao chegaren ao centro e que se alargan nos extremos-. Está rodeada por seis pequenas representacións de árbores moi esquemáticas, dúas a cada lado da parte baixa e unha na alta. As arquivoltas son decoradas con formas estreladas (rosáceas). Na parte interior da igrexa está a outra face do tímpano, coa mesma cruz, tamén rodeada de pequenas árbores. O tipo de cruz corresponde aos vellos modelos paleocristiáns e altomedievais, comúns en gran parte da Europa desde os primeiros séculos do cristianismo. Esta cruz lembra moito a gravada na lauda do bispo Teodomiro (Theodemirus) na Catedral de Santiago (ano 847) e o tipo de xoias de prestixio como a Cruz de Santiago, doada á sé compostelá por Afonso III no 874 (roubada en 1907 na Catedral e destruída) ou a Cruz de Santiago de Peñalba (Val do Oza, Ponferrada), do século X, que se conserva no Museo de León. O portal sur ten un tímpano idéntico ao da fachada principal, un pouco menor, e repite a mesma cruz no interior, tamén con árbores ao redor e coas formas estreladas nas arquivoltas. Neste mesmo lado sur existe unha xanela á esquerda da fachada que novamente representa o mesmo modelo de cruz en forma de tímpano. Este portal permaneceu murado até ben entrado o século XX, co tímpano oculto, como se pode ver en documentos fotográficos e nun fermoso debuxo arqueolóxico de 1918 do arquitecto Antonio Palacios editado por José Ramón Iglesias Veiga (Antonio Palacios. Unha viaxe por Galicia, Engaiolarte, 2019). Os tímpanos de Castrelos foron decorados, pois, cunha soa imaxe simbólica: a cruz Ao norte a fachada é semellante á do lado sur coa diferenza da forma da cruz, que desta vez corresponde ao tipo de “cruz bordonada grega”, cruz inserida nun círculo exterior, con outro círculo máis pequeno na intersección dos brazos. Neste caso tamén se reproduce no interior o mesmo tímpano. Esta tipoloxía de cruz, encadrada nun círculo, remítenos, de novo, aos modelos de prestixio de metais preciosos. No conxunto dos tímpanos de Castrelos achamos unha combinación de cruces, formas estreladas e árbores que con variantes aparecen en diferentes igrexas da diocese de Tui, como é o caso do tímpano de San Salvador de Louredo (Mos) ou o de San Xoán de Albeos (Crecente), onde se poden ver flores de lis, que son representacións sintéticas de palmeiras, a carón das cruces. Segundo Rocío Sánchez Ameijeiras (El tímpano románico. Imágenes, estructuras y audiencias, Xunta da Galiza, 2003), os tímpanos de Castrelos proceden desta familia coas flores de lis xa convertidas en palmeiras. Esta combinación de cruz de prestixio, estrelas e palmeiras remitiría a modelos paleocristiáns, coas imaxes triunfais da cruz presentadas nun ceo de estrelas fixas, o que leva a diferentes estudosos (Jaime Delgado Gómez; Rocío Sánchez Ameijeiras) a pensar en que os artistas desta área da diocese de Tui debían ter un repertorio que incluía modelos tirados de sarcófagos antigos, paleocristiáns, do tipo chamado de “cruz invicta”, representación do triunfo de Cristo sobre a morte. A relevancia da cruz Os tímpanos de Castrelos foron decorados, pois, cunha soa imaxe simbólica: a cruz, e subliñarían a sacralidade do edificio no acceso ao recinto sagrado e nas dúas faces das diferentes portas, un motivo que viría determinado polo ritual de consagración da igrexa. O protagonismo da cruz ten aínda un novo elemento significativo: a cruz situada no exterior do muro testeiro, unha cruz antefixa, cravada sobre un animal bicéfalo, que semella, como indicou Jaime Garrido (La iglesia románica de Santa María de Castrelos, Instituto de Estudios Vigueses, 2016), un dragón, cos seus dentes de crocodilo e un evidente ar demoníaco. Esta cruz cumial foi debuxada por Castelao e reproducida no libro As cruces de pedra na Galiza (Editorial Nós, Buenos Aires, 1950). Se a isto unimos a representación da cruz na forma interior dos óculos da ábsida, vemos que todo o templo está rodeado pola presenza absoluta do símbolo da paixón de Cristo e do seu triunfo sobre o pecado, que se nos presenta desde o tímpano do portal principal até o rosetón da ábsida nunha continuidade visual. A singularidade desta igrexa fixo que desde finais do século XIX fose obxecto de estudos e tema de ilustracións, que comezaron cos pioneiros traballos de José Villa-Amil e Castro, que visita a igrexa en 1898 e analiza o seu estilo no libro Iglesias gallegas de la Edad Media (1904) e Ángel del Castillo López, que en 1911 publica un estudo monográfico sobre o templo no Boletín de la Real Academia Gallega. A principios de século XX, co renovado interese da intelectualidade galega polo patrimonio medieval, foi debuxada por Antonio Palacios, Ventura Requejo, Carlos Sobrino ou Castelao, que tamén recolleu unha lenda popular asociada ao templo: “O Ferreiro de Castrelos”, traballo que o rianxeiro publica no número 73 da revista Nós o 15 de xaneiro de 1930 acompañado dunha fotografía da porta sur murada, un asunto ao que a lenda alude. Da esvástica castrexa á pintura renacentista Alén do románico, Castrelos garda outras manifestacións artísticas de grande interese, especialmente as pinturas renacentistas que poden ser vistas no interior. Na parede norte encóntranse dúas zonas con pinturas murais, que foron restauradas en 1995. Na parte occidental da parede podemos enxergar parcialmente a escena da Visitación, un Santo e a Epifanía, e na parte oriental da mesma parede un Cristo en Maxestade e a Misa de San Gregorio. Segundo Monterroso Montero (La iglesia románica de Santa María de Castrelos, Instituto de Estudios Vigueses, 2016) as máis antigas son a Misa de San Gregorio e o Cristo en Maxestade que datarían da primeira década do século XVI; a Visitación, un Santo e a Epifanía serían de pouco máis tarde, da cuarta década do mesmo século, isto é, dous conxuntos de mans diferentes separados por preto de trinta anos na súa execución e con analoxías con outros murais desta altura na Galiza e o norte de Portugal. O conxunto monumental complétase coa reitoría, edificio que presenta no exterior un grande arco semicircular baixomedieval e no interior ten un lintel cun brasón de flores de lis e dúas cruces de Malta, estas últimas claramente ligadas á propiedade da Encomenda de Beade da orde de San Xoán de Xerusalén. Na construción actual podemos detectar o reaproveitamento de elementos castrexos Finalmente, cómpre resaltar que a poucos metros da igrexa estaba o castro do Piricoto, hoxe enteiramente destruído. De feito na construción actual podemos detectar o reaproveitamento de elementos castrexos, o máis visíbel é un no lado esquerdo da xanela da fachada principal, unha bela esvástica castrexa do tipo denominado “dextrossum” porque os ángulos dos seus brazos apuntan para a dereita. Esta, como unha parte da pedra das paredes, debe vir destes antigos poboados aos cales o topónimo fai referencia.