Tímpanos medievais da Galiza: Santa Cristina de Ribas de Sil

É tradición antiga que o mosteiro de Santa Cristina puido ser fundado no século IX en terras ourensás, na vertente esquerda do río Sil, nas últimas estribacións da serra de San Mamede, formando parte da constelación de pequenos cenobios e eremitorios que durante a Idade Media poboaron a chamada Riuoyra Sacrata. Destes primeiros momentos non hai máis que un controvertido documento inicial do ano 876, onde por primeira vez se sitúa o mosteiro “bajo el Monte Barona, a orillas del Sil, en el soto llamado de Merilán”, e outro de 976, correspondente a unha doazón de Gundesindo, o abade máis antigo de que se ten noticia. Da primitiva edificación destes tempos altomedievais nada se conserva, nin sequera restos illados. A fábrica da actual igrexa foi comezada a construír no século XII, ao redor do ano 1192, durante o abaciado de Martín, quen en 1205 pasaría a ser abade de Santo Estevo de Ribas de Sil. A edificación forma parte dun programa románico de estilo plenamente formado, continuando as obras, nunha segunda campaña construtiva, nas primeiras décadas do século XIII. A fábrica da actual igrexa foi comezada a construír no século XII, ao redor do ano 1192, durante o abaciado de Martín Ten planta de cruz latina, con cruceiro resaltado, unha soa nave de cinco tramos e cabeceira tripartita de ábsidas semicirculares, tanto interior como exteriormente, a central moi destacada en altura. Tal tipoloxía planimétrica responde a un esquema de certa complexidade que supera a sinxeleza dos templos rurais, aínda que sen chegar ao desenvolvemento arquitectónico dos grandes mosteiros, que como no próximo de Santo Estevo de Ribas de Sil, presentan tres naves no corpo da igrexa. Dito plano acadou certa difusión, estando presente nas igrexas monásticas de San Miguel de Breamo (Pontedeume), San Salvador de Vilar de Donas (Palas de Rei) e no arruinado templo de San Salvador de Albeos (Crecente). Exteriormente, a ábsida central aparece compartimentada por catro columnas sobre pedestais, abrindo nos panos centrais ventás sobre columnas. Unha imposta axadrezada percórrea a un terzo da súa altura, rematando con cornixa sobre canzorros decorados con temas vexetais e xeométricos, aínda que non faltan algunhas figuras e animais. Pola súa banda, nas ábsidas laterais, de tamaño máis reducido que a central, estreitas ventás aspilleiras rachan o muro. Factura do templo Ao interior, os hemiciclos cobren con bóvedas de cuarto de esfera, mentres que os tres tramos do transepto o fan con bóveda de canón lixeiramente apuntada. Os arcos de comunicación co cruceiro son de medio punto, dobrados, dispostos sobre medias columnas rematadas por capiteis de acusado vulto e ruda labra, con expresivas imaxes concibidas para seren observadas desde abaixo: figura rodeada de leóns, homes puxando das barbas, ou unha cabeza de cuxa boca xorden talos. Do mobiliario litúrxico románico consérvase o altar da ábsida norte, con columniñas de capiteis vexetais nas esquinas e decoración a bisel no basamento a base de motivos de zigzag e rosetas. Xa a mediados do século XVI os muros cubríronse con pinturas murais, que na ábsida central imitan a disposición dun retablo con decoración a candelieri nas pilastras e nichos contendo figuras de santos. O esvelto corpo da nave foi construído no primeiro terzo do século XIII, cunha envergadura máis ambiciosa da exposta orixinalmente no resto do templo. O cambio advírtese no alzado, de maior elegancia e austeridade no decorativo, conforme as tendencias estilísticas que convivían no contexto do románico tardío, próximos xa a formulacións goticistas, e que confluíron tanto na catedral ourensá como na arquitectura cisterciense. Ao exterior, os muros refórzanse con contrafortes, ritmicamente dispostos, acusando as divisións interiores. Nos panos do muro abren ventanais de tipo completo con seteiras, sobre esveltas columnas de capiteis vexetais. Os diferentes tramos do espazo interior compartiméntanse por faixas de arcos apuntados, apoiados sobre ménsulas graduadas, encargadas de soportar o teitume de madeira, a dúas augas. A fachada, aos pés do templo, distribúese en dous corpos a partir da liña de imposta, con portada de tripla arquivolta sobre columnas de capiteis vexetais, e rosetón calado, de fina labra, no piso superior. Un tímpano, liso, parece ter substituído o orixinal. A historia monástica de Santa Cristina de Ribas de Sil conclúe na primeira metade do século XIX como consecuencia do proceso da Desamortización Encostada ao muro norte da nave, alza a torre campanario, de dous corpos, formando un espazo aberto na base, en sentido norte-sur, ao que se accede mediante arcos oxivais provistos de capiteis de gran virtuosismo e plasticidade, e remate en forma de pirámide escalonada. O mosteiro sufriu unha serie de transformacións, froito da súa longa evolución histórica, que foron modificando substancialmente a primitiva organización arquitectónica. Os séculos XIV e XV foron momentos de especial decadencia, deixándose notar a crise nunha visita de 1457, sendo abade Fr. Afonso de Medina, na que, segundo se describe, a casa atopábase nun estado de ruína e abandono, cos seus edificios semi destruídos: "...os sobrados da torre desollados, chove enos coros e dentro e no corpo eno dito mosteiro, e chove en un altar, e toda a cabstra e chove en ela a qual está destellada; item mays o cabido onde está a Trynidade todo está ermo e disipado, e o dormitorio con as neçessarias chove dentro... Item chove no refectorio... e mays un paaço asobradado ha menester de se reparar et outra casa con sua cámara ... e estava una edra eno coro da iglesia mayor... e chovía eno dito mosteiro en moytos lugares, e chove no forno así como fóra e está para cayr a casa del. Item os paaços do dito abade chove por las paredes del... e os valcoos da dita cabstra están disipados...". Como se ve, no documento faise referencia ao desaparecido claustro, así como ás diferentes dependencias monásticas construídas ao seu redor: a sala capitular, o refectorio, o dormitorio dos monxes, coas letrinas ou necessarias, os pazos do abade, así como unha serie de espazos para o servizo común, como un forno, adega e muíño. Desta arquitectura monástica unicamente podemos intuír a súa riqueza pola fermosa porta que hoxe serve de acceso ao recinto claustral, cuxa composición e ornamentación acusa a forte influencia do mestre Mateo a través do taller que traballou na porta sur do cruceiro catedralicio ourensán. Progresiva decadencia Pouco despois desta visita, o mosteiro de Santa Cristina cae en mans de abades comandatarios que en nada melloraron a súa precaria situación e progresiva decadencia, o que favoreceu a súa incorporación á reforma observante alentada polos Reis Católicos. Consta que en 1499 recibe a visita de Fr. Rodrigo de Valencia, prior de San Benito de Valladolid, no seu percorrido polos mosteiros galegos para estabelecer neles a reforma. En 1508 o mosteiro, xunto co de San Vicenzo de Pombeiro (Pantón), estaba xa extinguido e anexionado ao veciño de Santo Estevo de Ribas de Sil, e integrado formalmente en 1517 na Congregación de San Benito de Valladolid, mediante bula pontificia de León X, aínda que a posesión definitiva non tivo lugar até 1526. As rendas procedentes de ambos os cenobios contribuíron a asentar as bases económicas de Santo Estevo e a ampliación do seu edificio monástico, convertido no principal da Ribeira Sacra. Mentres, o suprimido de Santa Cristina deixaba de existir como casa independente, vendo reducida a vida claustral á administración do seu patrimonio, como un mero priorado, ao que confluían as rendas e décimos das súas terras de dominio. Para acomodar o vello edificio conventual á nova realidade administrativa, acométense novas obras, cun acusado carácter funcional, aproveitándose como material construtivo algúns perpiaños con epitafios e datationes medievais dos séculos XIII ao XV, así como tampas sepulcrais dos antigos abades. O novo claustro, do que só se conservan as cruxías sur e leste, e comezos da panda sur, ofrece unha arquería de medio punto no piso inferior, disposta sobre o baseamento corrido, e sinxelas ventás de asento no corredor do piso superior. Descoñecemos de momento as datas e construtores deste novo espazo, pero todo indica que puido ser acometido polo mestre Diego de Isla na última década do século XVI, momento no que o mosteiro de Santo Estevo lle adxudica as obras de reforma da casa prioral de Pombeiro. Como aquí, as dependencias monásticas diminúen pola redución da comunidade relixiosa, construíndose no ángulo nordés un apousento para cámara do prior con cheminea francesa de cantaría. Despois desta etapa de tres longas centurias, a historia monástica de Santa Cristina de Ribas de Sil conclúe na primeira metade do século XIX como consecuencia do proceso da Desamortización, pasando a mans particulares. En 2008 foi declarado Ben de Interese Cultural. A vinculación coa catedral ourensá A fachada da igrexa organízase en dous corpos a partir dunha liña de imposta. No inferior abre a portada, de tripla arquivolta semicircular. No corpo alto o rosetón presenta trazaría de dobres arquiños arredor da flor central, perfilado por unha arquivolta con follas de acanto e chambrona con bólas, motivos de frecuente uso nas construcións coetáneas do románico tardío. A vinculación da porta que hoxe permite o acceso ao espazo claustral co taller que traballou na portada sur do cruceiro da catedral ourensá, activo en torno ao 1200, é innegábel, aínda que sen chegar á desenvolver a complexidade da portada catedralicia. Consta dunha arquivolta, de medio punto, ornamentada con rizadas follas de acanto, volteada sobre columnas acodilladas, -unha delas perdida- con capiteis vexetais. No intradorso da rosca do arco aparece esculpido o tetramorfos, e nas mochetas, figuras sedentes portando un libro aberto. Bordea o conxunto a chambrona, cun voluminoso motivo en zigzag. Na panda do mandatum do claustro levanta a torre das campás, comezada a construír nas primeiras décadas do século XIII. Ten planta cadrada e consta de dous corpos de desigual altura, con remate en forma de pirámide escalonada. A vinculación da porta que hoxe permite o acceso ao espazo claustral co taller que traballou na portada sur do cruceiro da catedral ourensá é innegábel Na parte baixa forma un espazo aberto para permitir o paso pola cruxía do claustro, con banco corrido e bóveda de canón lixeiramente apuntada. Entre os capiteis dos arcos oxivais destaca un no que aparecen esculpidas dúas sereas paxaro, masculina e feminina, con corpo de ave e cola de serpente que as entrelaza, en alusión ao carácter sedutor e enganoso destes seres fantásticos. A iluminación da torre faise por medio dun óculo no lado setentrional, decorado con bólas, accedéndose á mesma desde o piso alto do claustro, onde unha sinxela porta, hoxe cegada, comunicaba coa tribuna da igrexa. O inusual emprazamento e a orixinalidade tipolóxica desta torre a sitúan como un singular elemento da arquitectura do protogótico na Galiza, sen parangón con outras mostras da arte deste momento. Nas obras do novo claustro utilizáronse algunhas laudas sepulcrais dos antigos abades como material construtivo. A de Alonso Fernández aparece encaixada na caixa da escaleira que comunica os dous pisos do claustro, coa súa efixie baixo dosel, mitra e báculo, símbolos da súa dignidade. O epitafio, en letra gótica e lingua romance, di: “+S: D: DON: AFO[FER]NS: ABADE: D: SANTA: [XP]A: E: D: M: E: CCCC: XVI”.