Á súa conta de medio cento de títulos vén de sumar a publicación na colección de narrativa Aire Negro (Xerais) –que leva quince edicións en xuvenil- máis o volume de historias de terror As fronteiras do medo (Rodeira). Dous títulos que se engaden á sólida carreira literaria dun escritor que rompe as marcas da nosa literatura en libros e edicións publicadas, linguas traducidas, premios acadados e tamén, aínda que non sae nas cifras, no agarimo e o respecto de toda a comunidade literaria. Prepara agora Agustín Fernández Paz O rastro que deixamos, un volumen en que recolle vivencias e reflexións, entre outros temas, sobre a lingua e o oficio de escritor.
Houbo escritores que nos dedicamos en corpo e alma á literatura infantil e xuvenil
Cando nos anos noventa publica por vez primeira Aire Negro vostede teima en facer visíbel a literatura infantil e xuvenil. Mudaron as cousas desde entón?
Daquela estaba entregado a esa causa. Agora percibo que houbo avances innegábeis pero aínda insuficientes. Cando publiquei Unha noite tan longa nunha colección de narrativa a recepción foi moi ampla, saíron reseñas en todas partes e mereceu cinco premios. Cando pouco despois publico Os fantasmas da luz a súa visibilidade foi moito menor. Sen embargo, adiantouse moito, os libros xuvenís e mesmo infantís xa aparecen nas seccións de crítica con naturalidade. Ténsenos algo en conta mais aínda hai moito prexuízo.
Tamén é certo que neste tempo se consolidaron grandes nomes. Temos na cabeza un feixe de persoas que acadaron un posto e privilexio no mundo literario e pertencen ao ámbito da literatura infantil e xuvenil.
Deuse a circunstancia de que houbo escritores que nos dedicamos en corpo e alma a esta cuestión. Daquela gostaba de citar a frase de Gaarner na que se confesaba implicado nunha loita explícita pola literatura infantil e xuvenil e iso é algo que estamos facendo na Galiza. Agora os editores crearon o dos libros que poden estar en xuvenil e adultos, caso de Ruiz Zafón. Trátase dunha literatura na que te dirixes a un lector sen grandes esixencias formais, en formación. O Ulises de Joyce precisa un lector con moitas lecturas detrás pero para ler a Fole non fai falta tanta traxectoria. Son o que chamo libros de fronteiras.
Aire negro aparece agora en narrativa, despois de ir pola quinceava edición en xuvenil.
Cando o publiquei por vez primeira tiven tamén a primeira discusión co meu editor Manuel Bragado sobre o tema. Daquela el quería que o sacara xa na colección narrativa pero a literatura xuvenil era moito menos visible e había que pular para que o fose así que dixen que non. Agora que vai na edición número quince a editorial permíteme reescribilo e eu acepto a proposta.
Calquera texto por definición está inacabado, un work in progress que dicía Joyce
Reescribilo? Como é ese proceso de encontro coa obra para vostede como autor?
Eu falo dun estirado da obra no sentido de lifting. Na editorial danme unha copia do publicado en DINA3 e eu podo traballar sobre ela, facer engadidos, eliminar… Hai desde cambios estruturais até multitude de cambios formais, de estilo. Logo danme o arquivo dixital e eu meto as correccións. No caso de Aire negro é non significa que deixe de publicarse na xuvenil. Vai estar renovada nas dúas coleccións.
Esa reelaboración de libros xa publicados non lle produce certa inquedanza?
Case todos os títulos anteriores ao 1995 están revisados. Cando publicas o libro tomas tamén a decisión de rematalo. Agora estou a preparar un libro de textos que fun facendo ao longo do tempo e que se vai chamar O rastro que deixamos. Son textos que fun escribindo -algúns arqueolóxicos (chámalle así aos escritos en máquina) aínda que poucos- con vivencias, reflexións sobre o traballo de escritor, sobre a lingua. Son textos escritos aos que agora lle estou dando unha volta. Calquera texto por definición está inacabado, un work in progress que dicía Joyce.
A obra entón non ten fin? Cando considera que está rematada?
Cando escribo unha novela podo darlle moitas voltas pero adoito parar ao séptimo ou octavo borrador. Cando te atopas cun texto como Aire negro que escribiches no fin dos noventa revives moitas cousas daquel tempo, mesmo contextos externos. As lecturas que fixeches, por exemplo. Daquela eu andaba metido na psicoanálise e en Jung.
Cando escribo unha novela podo darlle moitas voltas pero adoito parar ao séptimo ou octavo borrador
Na súa obra hai algunha constante que son case marcas de autor. A presenza do medo e o misterio poden ser dúas delas.
Gústame xogar con elementos que foron importantes na miña biografía. Pertenzo a unha xeración na que estaba viva a crenza de que os mortos non nos abandonaban senón que permanecían entre nós. Estaba no noso ámbito rural, do que proveño, pero logo decateime de que se repetía en todo o mundo. Cando lin O sexto sentido de Syamalan, hindú afincado nos Estados Unidos, decateime de que era similar a moreas de contos que tiña escoitado de neno. Un home que morre pero que non se vai até que non soluciona algo que deixara pendente. Dese substrato tamén nos alimentamos os escritores. Unha novela como Non hai noite tan longa colle o fantasma do pai que remite a moitas vivencias da miña xeración. No caso do medo e o misterio, non é casualidade que estean presentes tamén en Paco Martín ou Xabier Docampo.
Remite á súa infancia, como se a obra comezase a xestarse nese momento de descuberta.
Na infancia é cando descubrimos o mundo e é inevitable que sigan aparecendo imaxes dese tempo. Cóntao García Márquez cando di que entón as cousas non se asociaban a palabras e había que nomealas co dedo. Iso é o que lle pasa a todos os cativos. Nesa infancia tes os primeiros terrores, amores, castigos ou alegrías, as experiencias son iniciáticas e deixan impronta no cerebro. Cada novela ten a súa vida e algunhas son moi próximas, como Non hai noite tan longa. Gosto dicir que a literatura se fai cos fíos da vida.
Na infancia é cando descubrimos o mundo e é inevitable que sigan aparecendo imaxes dese tempo
Con eses elementos adivíñase a súa vontade de crear unha atmosfera, un ambiente que envolve as súas novelas.
É algo que intento facer. O que persigo é que cando unha persoa le un libro meu adiviñe quen é o autor, a marca propia, o que chamaban estilo.
Se lle falo de Lovecraft e a novela negra estará algo aborrecido, non é?
Iso ven desde Cárcere de inverno que foi un libro moi lido e marcou a miña imaxe como escritor. De todos xeitos, gosto da novela de xénero porque permite falar do que queres con vías nas que o lector se atopa cómodo. Deste xeito ademais consíguense novos lectores para a lingua galega.
Contar historias e pasalo ben na escrita. Son estes dous elementos do seu oficio literario?
Son. Pásoo ben na escrita, vánseme as horas na ficción, en crear historias. Coido que é unha vía ideonea para transmitir a visión do mundo, da vida. A literatura responde tamén á ansía de deixar a túa visión do mundo, a pegada humilde que un sinte que pode facer a través das historias, como meu pai facía na carpintería.
Pásoo ben na escrita, vánseme as horas na ficción, en crear historias
Ninguén pon en cuestión que vostede é un dos escritores máis queridos e apreciados polos lectores, mesmo eu diría do mundo literario en xeral. Semella que a xente goza con lelo, premialo, editalo…
Síntome afortunado, é certo. Se non o dixese mentiría.
En cifras a súa obra ten unha gran dimensión. Arredor de medio cento de títulos e traducido a cantos idiomas?
Nin levo ben a conta, os últimos foron o chinés e o búlgaro. A miña situación de privilexio dá tamén idea do que nos falta como país. Uso sempre a metáfora rodariana da pedra no estanque. Un escritor cando publica un libro é como se tira unha pedra e saen ondas concéntricas. Primeiro diríxese aos lectores máis próximos, logo búscase a primeira periferia pero logo hai unha periferia á cal, se este fose un país normal tería que chegar unha parte da nosa produción pero apenas o fai. Resulta paradoxal que eu teña lido no último ano seis novelas islandesas cando é a literatura dun país de só 300.000 habitantes, como Vigo. Se a nós non nos len fóra é que algo está a fallar. Os gobernantes non son conscientes de que a literatura é unha arma de identidade e expansión. Coñecemos Islandia desde que lemos novelas dos seus autores. Son marca de país, de prestixio e tamén valores económicos e iso é algo que na Galiza non se entende. Aquí desconfíase dos escritores, non somos un colectivo cómodo porque non calamos. A industria cultural galega quedou sen apoios. Non se escoita máis que laios de todo o mundo. Algo está pasando cando a cultura se nos está indo polo sumidoiro. Resistimos os que temos a ventaxa de traballar cun ordenador e co noso tempo.
Se a nós non nos len fóra é que algo está a fallar. Os gobernantes non son conscientes de que a literatura é unha arma de identidade e expansión
Nesta circunstancia, que vostede reciba o Premio Iberoamericano de Literatura Infantil e Xuvenil semella case un milagre.
Case é. A idea da Xeración Nós dunha cultura mundial entendida como un mosaico no que a galega sexa unha pedra máis e haxa un rico intercambio é aínda un desexo sen cumplir. Funciona só no ámbito da creación. Eu son poderoso na mesa do meu cuarto, considero a todos os escritores do mundo os meus coelgas e pode influírme Anxel Fole ou Murakami, que vive en Tokio. O problema é cando entra en xogo a industria cultural, cando decido dar a coñecer as miñas obras. No ámbito da creación un nunca é periférico, salvo que queiras selo, pero no da industria cultural somos conscientes das limitacións, da influencia das institucións. As políticas culturais van influir non só en que te podan ler fóra senón tamén en que te lean os que terían que ser os teus lectores naturais. En cantas librarías os libros en galego non están nunha reserva india? Cómpre que os gobernantes sexan conscientes de que a cultura non é un adorno senón unha poderosa ferramenta para a mellora da sociedade. Trátase da nosa marca de país.
Vostede é un activista na defensa da normalización do galego. Como valora a situación?
Recollo a grande frase de Antón Santamarina de “avances enormes, logros cativos” que explica ben como estamos. Vivimos un grande retroceso desde que Feijóo está no poder, cunha grande ofensiva contra a lingua baseada en falacias como a imposición ou a liberdade de elexir.. Está a conseguir que a lingua galega desapareza nos primeiros anos do ensino. Esa é a súa paz lingüística. Sen embargo, teño esperanza. Non van conseguir rematar coa lingua.
