Os primeiros xornais en galego: 'O Novo Galiciano'

Fungueirazos Si non fora, meu amigo Ramon Bras, polo temor de que vostede o tomase a desairo, teña por seguro que inda que non era hoxe o dia en que eu esgarabellase catro ringuilós pra contestarlle ós enxebres e sempre oportunos versos que, firmados por vostede, aparesceron no ante penúltemo númaro d‘O Novo Galiciano. Hai un dito que asegura, e con razón o meu ver, que en can vello todo son pulgas; e esto, meu amigo, metafóricamente, por su posto, é o que a min me sucede, pois non en valde pasan os anos por enriba dun. Eu vin xa pasar por diante os meu sollos mediu sigro ben cumprido, e a esta edade todo son achaques e enterquenencias, do mesmo xeito de que en casa vella todo son goteiras. Por eso nada de estrano ten que mui a menudo me atopo amocado, e sin ánemo de botar man o fungueiro que tan bos servicios en millores tempos me ten prestado. Esto, nin mais nin menos, elle o que mo impidiu que antes non lle dixese duas palabras con motivo da composicion quo vostede, estimado Ramon, intitula co epigrafo Un catro a esquirbidores. Pensa vostede, amiguiño da ialma, que con medea dúcia do Xans de Tomeza podería faguerse algo eu beneficio da nosa literatura rexional, hoxe terribremente acometida por unha caterva de vates esfameados e esquirtores sin miolo, que na sua iñorancia escudados, treidoramente asaltan o libro e o pródico pra faguer mofa e rebaixar despiadadamente á léngoa en que trovou o Rei Sabeo, cantaron Macias e Rodrigues do Padron, e rexeneraron Pintos, Añon, Saco Arce, Rousalía Castro, Curros, Losada, Carvajal e outros moitos, mortos ou vivos, que tanto contribuíron o milloramento desta literatura tan mal tratada agora por eses astrevidos badulaques. Quizais teña vostede razón, e non o digo pola parte que me toque; mais eiqui compre moito fungueiro, moito, pra limpar esa mal dita praga que se nos botou enriba, sin temor algun á Dios nin ós demos do inferno. O que eiqui falta é decisión, enerxía, boa voluntade; polo demais sobrarían Xans de Tomeza que escorrentasen esa mala chusma que tanto mal causa nas letras. Pois qué ¿non está ehi vostede que vale por catro pra escorrentar eses contanaitos poetas e esquirbidores que decote nos veñen deixando en ridícolo ós ollos doutras rexiós, en custiós literáreas mais afartunadas que a nosa?. Si, meu amigo, moito so pode faguer sin apelar a remedeos estranos. Polo que a vostede respeita, eu espero fundada e confiadamente que coutribuirá a limpa en non pequena éscada; e pola miña parte, conte por seguro que dedicarei con toda a miña alma as poucas forzas que me quedan a mallar, e mallar de demonche hastra conseguir que da esfera literarea desapareza tal enxame de estúpedos nugalláns. Disimule, amigo Ramon Bras, si por hoxe dou por terminado estes ringuilós sobre o asunto polo que tanto ambos nos interesamos, ofrecéndose de vostede servidor afeutisemo, [Artigo de Xan de Tomeza, pseudónimo de Juan Manuel Rodríguez de Cea, publicado no número 18, o 16 de decembro de 1888] O núcleo promotor estivo integrado por militantes do republicanismo federal Roxelio Lois. Pelra... antre seixos Dixen ó escomezo do capítulo primeiro quo a mor parte da prensa rexional, ó anunciar o libro do siñor Lois indicaba, ó tempo, que Pelra... antre seixos tiña por ouxeto combatir a emigración, cousa que o autor lle debe faguer comprender tamén ó siñor Echegaray, porque esto asi o indica na sua carta; e non oustante, das vintecatro composiciós de que o libro costa, soilo catro falan da emigracion. Mais polo visto, o siñor Lois, couviñalle dar un golpe de efeuto, causar impresión e non vacilou en afirmar que os proposetos de Pelra... antre seixos non eran outros que combatir a espatriacion voluntarea, auque dempois no prólogo- porque o prólogo e del, non do siñor Echegaray- diga outra cousa. En Pelra... antre seixos, como pode ouservar calquera leutor medianamente istruido que teña pacencia de ler o tan bombeado libro, non se atopa outra cousa, aparte do traballo do siñor Echegaray, que unha resta de incorreuciós, hiatos, cacafonias, simprezas, prosaismos. redundacias, impropiedades, parbadas de marca maor, e en fin todo canto de malo pode ter un traballo que abriga as pretensios de aspirar ó honroso calificativo de literareo. E sinon abramos o volúme e vexamos. Pero non, procedamos por orden, e escomencemos por onde escomenzarse debe, que por agora inda non é mester abrilo libro. Esaminemos a portada, que dí deste xeito: “Roxelío Lois -Pelra antre seixos- Libro de poesias gallegas percedidas dun brillante prólogo sobre a emigración, esquirto espresamente pro mesmo polo ilustre dramaturgo Excmo. Siñor Don Xosé Echegaray e que o autor ten a honra de adicar ás Diputaciós e Auntamentos de Galicia, e ós Centros gallegos de Portugal, da Habana e das Repubrícas Americanas”. Prescindamos da falta de acentuación, que lle fai decir o siñor Lois disparates da fólio, como aquelo de Portugal, de España e das Repúbricas Americanas, porque nesto sempre queda o recurso de botarlle as fartas os caixistas e fixémonos naquelo en que non so lle poida cargar a estes o morto. “Libro de poesias”…Duas cousas, a permeira vísta, se nota na palabra poesías: unha presunción inaudita e unha falta de propiedade, porque nin son poesías, nin hai tales carneiros. Si dixera copras, ou todo mais versos inda podía pasar, pero poesías... ¡arrenégote demo! Porque poesía é toda composición feita en verso, con invencion e entusiasmo na que se imita a natureza. ¿E que invención e entusiasmo, que imitación nin que xúncras, qué fogo, nin qué viveza de imaxen se ouserva no libro Pelra... antre seixos?. ¿Onde está esa poesía que por ningún lado aparesce?. Polo visto o siñor Lois coidou que poesías era o mesmo que decir versos, e parescéndolle mais bonita aquela palabra, estampouna en letras grosas, cousa que a min non me estrana, pois acostumado estou xa a ver que mais de catro infelices chaman poetas a certos chifrados que teñen a pobre maña de esgarabellar ringuilós de sílabas contadas. Verso, siñor autor de Pelra... antre seixos , non van a ser outra cousa que o roupaxe esterior da poesía, a forma en que xeneralmente esta se presenta; porque ha de saber vostede que hai prosa poética, como hai versos prosáicos, pero dunha prosa mala, polo xeito de moitos que figuran no libro do que vostede é pai natural. Quedamos, pois, en que o libro, será libro de todo, menos de poesías. Como non temos, por desgracia, unha Academia gallega que nos sirva de lexisladora en materia de lenguaxe nin unha gramáteca segura que nos guíe, nin un Dicionario compreto que nos obrigue a seguir unha marcha fixa e determinada, o siñor Lois abusa desta falta e esquirbe, antre outras cousas, brillante, anque dempois diga bela en ves de bella; e en esto, xa que tanta afición demostrou, a últema, hora pola nosa léngoa, ben pudo imitarse ós bos esquirtoes. [Artigo de Xan de Tomeza, pseudónimo de Juan Manuel Rodríguez de Cea, publicado no número 22, o 13 de xaneiro de 1889] Os contidos da publicación presentaron unha destacada preocupación literaria e de defensa da lingua e da cultura Unha liorta A romaxe de San Paio da Ribeira estaba aquel ano mais animada que outras veces. Xentes de Betanzos e hastra da Cruña mesma fora pasalo dia á romaxe, e... ¡abofellas que o que é o día tamén convidaba á alegria e solás!... O sol facía cóchegas naqueles sitios en que os castiñeiros ou os piñales non facían sombra e espallaban grato frescor Pro na romaxe non había que temer aos raios do sol.... Sitio máis xeitoso nin máis feiticeiro non se podía hachar nin buscado con un candil.... Sombra por todos lados.... e decote frescor maino e doce.... Os gallos e ponlas dos albres podíanse coller coa man.... Tan preto do chan estaban, que moitos rapaces, collíanse delas e bambeábanse no aáre con gran aprauso e risas dos seus compañeiros.... A sombra dos albres, os carros do viño cheos de xerros e vasos e hastra cuncas de barro, que rodeaban os pelexos do da terra.... Por alí tamén as rosquilleiras e fruteiras, unhas coas mesas cobertas con branco pano, acuguladas de golosiñas e resolio, outras coas cestas no chan e borrando á Dios dar as froitas que vendían.... aquelo era un alabar á Dios. O millor chegaba un siñorito de Betanzos ou da Cruña montado nun faco, e mescrábase antre os labreixos…Para fraternidá, as romaxes gallegas. Chsssss!... Prrrrunn!. O millor o fogueteiro ceibaba o aire un foguete dises de tres estralos, e o seu estoupido domeñaba un istante a xeneral barafunda e barrumbio... Os rapaces, íñanse lixeiros coma lóstregos a apañalas canas dos foguetes e no aáre quedaba coma un xirón de fume, pequena néboa que axiña se esvaía no azur da inmensidá. Tudo era alegría, aquel algueirear, os estoupidos dos foguetes, as badaladas das campás da Eirexa chamando á misa, as bandeiras de coores nos carros do viño.... aquelo era un derroche de lus e coóres.... como ó tudo na raiña Galicia enfeitizada, terriña mimada de Dios, pelra caida da sua diviña coroa.... O arredor dun dos carros, atopábanse tres rapaces, dunhos vinte á vintadous anos, lanzales e garridos os tres, e fortes coma buxos. Pidíronlle ó tio Estebo un xerro do da terra, botouno iste, e os xóves dispuxéronse a trasegar ás suas gorxas aquel néctare de coór de topacio.Un deles, coa cunca na man , e coa man posta na orella, botou ó aáre ista cantiga ó son do alaláa... Coma o viño dista cunca/ que teño na miña man/son de roxas, as meixelas/ da nena con que ei casar. Outro d‘os rapaces, cantou tamén aseguida, con outra cunca na man. A rapaza á quen eu quero/ chámase de nome Anxela.../Indo en tan boa compaña o demo me nunca leva! Non lle debeu saber a mel ista copra ó terceiro, pois con bulrona sorrisa nos beizos e con malicia na solladas, cantóu: Non fan moi boa xuntanza/ unha Anxela e un demouro /pois paresce que renegan/ de estar un a carón doutro. Os que ó arredor escoitaban as cántigas olláronse pirmeiro os ús aos outros e correu un lixeiro remusmús polo corro. Logo todos volveron á calar, menos os dous raozos que seguían botándose copras, disas que van como aguillós a encravarse no amor própeo. E cantóu outra vés o pirmeiro. Polos aáres espalladas/ as cabazas dín que ván.. /¡Que non che caian no lombo/ que che poden magoar! ¡Ah, de Dios quen tal ouviu! O mesmo que se o picase unha cóbrega, trembóu o segundo mozo dos pés á cabeza, ceibóu unha carraxenta ollada ó seu anamigo, e súpeto guindóu no chan a cunca do viño, que se fixo cen anacos, facendo un roido tristeiro ó esnaquizarse, e regando o chan verde asarrapicado de froriñas brancas, co roxo do viño.... E coma si a ispiracion acodíralle naquel istante mesmo, sin dúbida ningunha, sin trompezo, sin arrodeos, sin cavilalo nada, cantóu cunha vós chea de ameñaszas e preñada de carraxe e deira. Minte quen dí que as cabazas /espalláronse na atmósfera...¡o que agora anda no aire / son as cardeñas e as mocas! E meu dito, meu feito. Agarrou a moca dun cabo, e dándolle dúas voltas enriba da testa, descargóuna con toda forza do seu rebusto brazo no outro loitador, pro éste arredárase xa dous pasos atrás, e veu a moca a magoar coa súa pesada e craveteada testa herbas e frores que quedaron esmachucadas escontra terra. [Relato de Manuel Amor Meilán publicado no número 4, o 9 de setembro de 1888] Xornalismo crítico O Novo Galiciano saíu á rúa en agosto de 1888. A publicación coincidiu na súa última etapa co semanario O Galiciano, revista publicada en Pontevedra entre 1884 e 1889, baixo a dirección nunha primeira etapa de Rufino Rivera e nunha segunda por Rogelio Lois Estévez. Malia facer parte un e outro xornal da corrente rexionalista, O Galiciano situouse na orientación promovida por Manuel Murguía e O Novo Galiciano na liña federal, dirixida por Aureliano Pereira. Neste sentido, o seu núcleo promotor estivo integrado por militantes do republicanismo federal, significándose as críticas recollidas en diversos artigos d'O Novo Galiciano aos directores d'O Galiciano, atacando a Rufino Rivera polo desempeño profesional e a Rogelio Lois polas capacidades literarias. O xornal editouse entre agosto de 1888 e marzo de 1889 baixo a dirección Juan Manuel Rodríguez de Cea. Rodríguez de Cea (Pontevedra, 1854-1926) formouse politicamente a carón de Indalecio Armesto na potente organización republicano federal de Pontevedra, exerceu de concelleiro na cidade en representación do republicanismo e formou até a súa morte nas súas filas, desde as que achegou ao rexionalismo nas décadas finais do século XIX. A súa sinatura foi habitual en diversos medios de prensa pontevedreses, dirixindo os xornais republicanos La Unión Nacional e El Pueblo, onde mantivo durante anos unha colaboración en galego. Malia a súa modesta contribución literaria, deixou dúas publicacións tituladas Fillos de Galicia que n-a autualidade cultivan no libro ou na prensa o dialeuto gallego, lixeira idea das suas obras e Notas sobre montes, ríos, valles, puertos... de la provincia de Pontevedra. O periódico caracterizouse polas críticas á emigración como expresión do problema económico da Galiza A man de Rodríguez de Cea, co seu pseudónimo de Xan de Tomeza, pódese seguir en moitos dos artigos do xornal. Ao tempo, contou cunha ampla rede de colaboradores pontevedreses como Heliodoro Fernández Gastañudy, Jesús Muruais, José López Otero ou Ricardo Barros Pintos e do resto da Galiza, entre os que destacaron Lisardo Barreiro, Amor Meilán, Marcial Valladares, Labarta Pose, Filomena Dato, Cesáreo López Pinal, Roque Pesqueira, Eladio Rodríguez, Máximo Leyes ou Francisco Lourido Sánchez. A maioría delas son sinaturas habituais da prensa protonacionalista e republicana, destacando a presenza constante de significados representantes da corrente federal como Manuel Amor Meilán, persoa do círculo máis próximo de Aureliano Pereira. Os contidos da publicación estiveron na liña doutros xornais en galego do momento; porén presentaron unha destacada preocupación literaria, cun amplo espazo para os relatos e os poemas. O periódico caracterizouse polas súas críticas á emigración, como expresión do problema económico da Galiza, aos abusos do poder, concretados na lóxica do caciquismo, ao modelo de ordenación territorial do Estado, con duras consideracións sobre o papel de Madrid e nunha defensa do idioma e da cultura propias do país e da Galiza como realidade diferenciada. Ao tempo, prestaron atención á realidade política de Pontevedra e das comarcas próximas así como a homenaxes a persoas de referencia para a liña editorial da publicación, como o republicano federal, Jesús Muruais.