Os Eidos

Polo ano 2003 era eu unha moza entusiasta que ollaba o Courel desde a premontaña do Brollón. Escribía por entón o libro Uxío Novoneyra. Lingua loaira dedicado ao poeta máximo dos cumes do Piapaxaro, e o seu benquerido curmán Manuel Neira Pol fíxome un regalo que gardo coma un tesouro polo seu profundo significado emocional: unha chave antiga da casa do escritor. Para min, que sempre fun máis de cancelo aberto que de porta pechada, máis de horizonte e cume que de tranca e de couso, máis de casiña humilde que de castelo murado, esta chave simboliza a clave do enigma poético: é, como dicía André Breton desde a paixón surrealista, a chave dos campos. Mais de todos é sabido que os campos non teñen chave, e por iso unha chave dos campos non pode pechar nada senón talvez só abrir a conciencia. Esta é para min a chave-clave de Uxío Novoneyra: a que pode abrir as conciencias aos eidos, libres de marcos na mente. Con trinta e dous anos, asentado no Courel en 1952 comeza Novoneyra o intenso ciclo poético d’Os eidos, en estreito diálogo coa sensibilidade galeguista do momento, que trae a primeiro plano aquel vínculo romántico entre sentimento e paisaxe. Asentado na casa natal de Parada naqueles primeiros 50, entregarase ao canto, no que conflúen por unha banda o aguillón ideolóxico do galeguismo cultural de posguerra; por outra os fluxos literarios rosalianos, pondalianos, populares, medievais, orientais e primitivos; e o máis importante: a paixón telúrica que antecede á escrita, a convivencia cotiá co mundo labrego e a procura infinda da beleza como horizonte vital. E así, alí, naquel centro do mundo illado, o que fora neno fascinado coa natureza reintégrase ao agora estremecido lector e pensador da Galicia arredada, pero tamén á memoria familiar do labrego ancestral: todos estes estratos conformarán a inmensa e poliédrica personalidade poética novoneyriana, que dá lugar a un libro único que devén axiña un dos grandes clásicos da nosa literatura: Os Eidos, publicado por Galaxia no ano 1955. Mais o pulo creador que deu lugar a esa primeira achega ao universo courelao non cesará, de modo que no 1974 dará ao prelo Os eidos 2, ilustrada por Laxeiro. E xa nos anos 80, o ciclo courelao, depurado, verá a luz como Os eidos. Libro do Courel (Xerais, 1981), cunha versión ampliada no 1985 e outra anotada no 1990, que constitúe a versión definitiva. Estas sucesivas reescrituras, revisións, e ese regreso permanente ao poemas de Parada revelan que é este o cerne poético do noso autor. 'Os eidos' foron desde a súa publicación e seguen a ser na literatura galega a gran chave dos campos Porque foi naquel ónfalos e naquela apertura máxima da conciencia do ser integral e integrador, como Uxío Novoneyra chegou a sentir a fluencia dos seres e das cousas cara a el, cara á poesía. Ese sentimento de plenitude que confire a epifanía poética deulle unha harmónica e total sensación de paraíso no que crear unha escrita de fondo calado filosófico, que se abeira ao silencio, ao límite da linguaxe e ás últimas loairas do coñecemento. Un coñecemento por identidade amorosa. Por outra banda, o poeta que é Novoneyra é tamén o labrador que comprende a terra sen sacralizala e ao tempo é quen de ler nela, porque como ben ensina a arqueoloxía da paisaxe, a terra pode lerse coma un relato de relatos. E neste senso labrego é como Novoneyra intúe a forma da terra, coma se algo nela estivese escrito. Quizais por esa razón haxa que entender tamén os seus versos como unha revelación. En certo modo, o poeta maniféstase aquí como un especial interlocutor, pois ademais de ser un mediador entre as cousas e o humano, éo tamén dándolle voz a un mundo que se extingue e polo tanto conéctanos cun substrato ancestral que pervive, segundo el advirte, nos nomes e na lingua. A paixón pola materia ten en Novoneyra un carácter primixenio e a súa comprensión entronca coa agricultura tradicional que afonda as súas raíces no Neolítico. Precisamente neste senso, pode dicirse que a aproximación do poeta ao Courel non é paisaxística nin pasivamente contemplada senón intimamente sentida e traballada en longa herdanza. Na poesía de Novoneyra existe tamén unha gran lección antropolóxica, pois é o canto intrahistórico desa sociedade preindustrial aínda viva a mediados do século XX, e que pouco a pouco comezará a amosar os síntomas do seu desartellamento irreversible. Dicía Bachelard que na psique humana ten moita máis presenza a memoria do espazo que a construción dunha narrativa autobiográfica. En Novoneyra a creación dunha narración autobiográfica constrúese a través do espazo e da memoria do lugar, de modo que o espazo sustenta o tempo e a memoria reactualiza o pasado facéndoo presente. Así tamén a súa propia poesía leva inscritos os vellos e acompasados ritmos do campo, porque os seus son poemas do pastor, do home que gadaña, que vai á herba, que ve nevar e entende os augurios das nubes e sabe da boa auga das fontes da montaña; que comprende o canto dos paxaros ou soña co meixelo fincado na man mentres alinda as vacas. Na poética do rito de Uxío Novoneyra, os labores agrarios alcanzan unha significación altamente simbólica pois aseguran a permanencia do pasado, nun soño idealizado de harmonía rural chea da elegancia do pobo e da súa arte. E desa arte precisamente recolle o cantor certas estruturas rítmicas que se sitúan nos estratos profundos do seu quefacer lírico. Pero ademais os propios traballos da terra imprimen o seu ritmo a carón do sutil ouveo ou do delicadísimo canto do paxariño no bicarelo do bico do brelo. Porque canda a música cotiá que anima e fai máis levadeiros os labores máis duros, sitúase tamén a pausada observación dos animais e dos fenómenos atmosféricos, continuando no ronsel infinito da historia a sabedoría das nosas xentes atentas á chuvia e ao vento, coñecedores profundos da inminencia da auga e do trebón polos signos diáfanos do código celeste. E no horizonte a serra, e no íntimo a casa. Un universo atravesado pola delicadeza, pola fascinación ante a grandeza do mínimo, a sabia contemplación da beleza do todo. Pero sobre todo é poesía que aínda mantén o vello vínculo coa musiké, a poesía como canto emanado da materia. E é poesía oracular que manifesta a revelación por identidade profunda. A paixón pola materia ten un carácter primixenio e a súa comprensión entronca coa agricultura tradicional O seu canto verdadeiro vén de lonxe e vai para moito máis lonxe pois concíbese coma un canto vital de autenticidade radical, unha poesía necesaria que procede da experiencia e da conmoción, e que trae a primeiro termo a necesaria ecoloxía amorosa, ese humano lugar da palabra onde o temporal e o atemporal se funden na iluminación dun espazo histórico e ahistórico: o longo devalo da intrahistoria dun pobo inscrita no seu natural ámbito mítico. Os eidos foron desde a súa publicación e seguen a ser na literatura galega a gran chave dos campos. Deitados os ollos nos eidos de Novoneyra e abandonando a memoria e a materia á súa lectura, sabemos e sentimos que neles está contida a totalidade do que somos porque está contida a singularidade humana. Sobre os eidos courelaos a neve segue a atenuar as dores do mundo. Sobre eles perdura a vida noutras formas imprevistas. Sobre eles chove para que soñemos. Quizais daquel mundo intocado d’Os eidos nada quede, engulido o seu lento tempo de boi marón pola veloz devoración da produción. Pero daquel mundo queda a doada certeza do futuro, presente na poesía profunda da vida, a que se leva a cabo cada día nunha loita desigual como o é a loita da verdadeira paz poética contida como lección máxima no canto de Uxío Novoneyra, que foi e será sempre a voz de cada cousa do Courel. Nestas miñas palabras de hoxe, que continúan o diálogo co mestre, están as voces de quen me ensinou con sabedoría e paixón poética canto sei de Novoneyra: Carmen Blanco, Claudio Rodríguez Fer, Elva Rei, Uxío e Branca Novoneyra e a familia Neira Pol. Escolma de textos [ 1 ] Courel dos tesos cumes que ollan de lonxe! Eiquí síntese ben o pouco que é un home… [ 2 ] Terras érmedas do Freixeiro! Montes irados! Pobos pobres que se foron quedando nos ósos! [ 3 ] Vai polo monte o camiño outeando como un louco polos cavorcos do val i as poxas do taramouco. Cruza solo a serra toda sin levar outra compaña que a gran presencia do ceo sobre o silencio da braña. Eu non sein pra onde vai méntral’o quedo mirando. Sólo sein que eilí se cómpre o soño que estoun soñando... [ 4 ] Cousos do lobo! Caborcos do xabarín! Eidos solos onde ninguén foi nin ha d'ir! Baixa o lobo polo ollo do bosco movendo nas flairas dos teixos ruxindo na folla dos carreiros en busca de vagoada máis sola e máis medosa... Rastrexa párase e venta finca a pouta ergue a testa e oula cara o ceo con toda a sombra da noite na boca. [ 5 ] Os soños negros i os xeitos broucos da noite nun envoltoiro polos carreiros do monte. [ 6 ] Eu a ollar pro lume i o lume a ollarme. O lume sin queimarme fai de min fume. [ 7 ] No bicarelo do bico do brelo canta o paxariño. No mesmiño bicarelo do bico do brelo. [ 8 ] Prados do Chao da Ladal! Baixa a auga durmindo. Ollando no río voume indo inordiña non sein pra que sitio… [ 9 ] Viña eu dos Calvares soñando no aire. Pasein su a Fonte cos ollos ó lonxe. Deiteinme na herba cas maos nas meixelas. [ 10 ] Teso do Lombán camiño de Su a Cemba ó sol da mañá! Nada dixera que non ainda. Todo era unha cousa miña. [ 11 ] Ingrave de ensoño tenme a tarde no colo e só pouso os ollos… Verdega o mofo que fía o pouso do tempo longo. [ 12 ] Quen na outa tarde anduvo a catar o aire sabe que a sombra é máis que unha lene escuridade. / O aire ten unha cousa que se perde se ún a conta. [ 13 ] Está o aire enfexo n’algo que non vexo. Os paxaros os prados os eidos calados… [ 14 ] Iba ca alba calada sin pararme con nada. Fonte do Pombo caíndo a fiu! Algo ruxiu e do meu corpo saiu de briu a cobra do calafriu. [ 15 ] Vaise vaise o camiño d’aire polo aire camiñando cara un sitio aonde nunca foi nadie… [ 16 ] Fala a tarde baixiño i o corazón sínteo. [ 17 ] Fincado na anta -a fiestra aberta á alba- vía voar as anduriñas. Levein os ollos prá serra i esquecinme da alba de min e delas que anque iban e viñan i anque oía non oía… [ 18 ] Chove para que eu soñe… [ 19 ] Esta tarde o aire é meu amigo. Vounme sumindo sumindo. Si o aire quer chegarein a non ser ninguén. [ 20 ] Vendo i ouvindo o río vaise o tempo sin sentilo. Naza’a auga su as abrairas entr’as penas sombrizas roxe e baixa de pincheira en pincheira e corre entretecida… / Esta auga da presa son eu ou é ela? [ 21 ] Chove non sein desd’onde nin pra onde… No quedo da tarde ollo longo nembrando choivas d’antes. [ 22 ] Chove maina e calada. Veinse os fius da auga contra as bandas das penas… En soutos e devesas as pingoadas esbaran e baixan petando de folla en folla. Por veces co vento a ruxidoira medra e esvece en ondas que ún alonga… Agora eu son sólo para choiva. [ 23 ] Cain as follas… Sinto unha cousa que se apousa en min e no me toca… [ 24 ] Como sólo nela penso cando cruzo os ucedos a min no me poñen medo as figuras dos penedos. [ 25 ] Ventana de Doña Ildara prá banda da tara! Castelo do Carbedo sólo prá tarde no bico do penedo! [ 26 ] Neva no bico do cume neva xa pola ladeira neva no teito e na eira. ……………………… ……………………… ……………………… Eu a ollar pro lume i o lume a ollarme. O lume sin queimarme fai de min fume. [ 27 ] Dobran as campás da neve… A alma de seu gardada tornouse inda máis calada e nin pode nin se astreve. [ 28 ] Pasan as nebras… Eu sinto que me deixan e me levan... [ 29 ] Fontiña do Carabel! Auga branca nacida ó pé dunha faia teñe que ter bon beber. -Toma pon de calexa esta folla. Aséntaa ben no buraco e préndea cunha pedra. Qué fontiña máis pequena! Sécase dun sorbato. Fontiña do Carabel que dás xusto o que ún pode beber! [ 30 ] Canta a fontiña canta a fontela i anque a canción é dela ten unha cousa miña pola que podo entendela. [ 31 ] Eu sein o que oio no souto soio e non sein o que sein. [ 32 ] A casa de pedra e cal vella -solaina e ventás prá serra- feita fai cen anos á miña maneira! [ 33 ] Penas do Fedo ollándovos sin sabelo tiña eso que eu quero cando sin quitalos ollos deixaba de vervos. / Quero ser como era na Campa da Lucenza. [ 34 ] Inda non estoun co’ela. Aínda ún sigue n’el. Estoun en Compostela vendo nevar no Courel. [ 35 ] Branca, Uxío i Arturo quedaranse no Futuro quedaredes no Futuro pre que siga o Pasado e ti Galicia a durar anque se funda o lousado e caia a neve no lar. Anque se funda lousado e se descubra o faiado. No coarto en que fun nado e no mesmo leito ha nevar. [ 36 ] Neva pecho na valiña neva na Corzariza neva na tara fraguiza neva nos outos carballos i en tódolos arburallos neva nos soutos i en tódiñolos gallos. Neva pra a pena e pra aciña neva pra min diante miña ….................... Cai a neve polvoriña