A Igrexa soubo cristianizar os antigos ritos de pasaxe que van do tempo soleado ao escuro, ao outono, neses días nos que penduran nas árbores murchas as mazás douradas e vermellas, cando caen e abren os ourizos dos castiñeiros e ruborizan no verde os morodos e as boliñas do espiñento acivro ou cando sobre as agras avultan en vivas cores as cabazas...
Fin das colleitas, remate do ciclo agrario e tempo para celebrar as sementes. E a Igrexa fíxoo contrastando alegorías coa morte, dando sitio a todos os Santos e Feles Defuntos da Corte Celestial, nomes e lembranzas que van esvaecendo até quedaren perdidos nos labirintos do Trasmundo.
Lembro a miña avoa quedar durmida rezando polo papa tal ladaíña interminábel, entre a que tamén estaba un "polos defuntos dos que xa se perdeu memoria".
Asuntos comúns que se perden nas orixes das civilizacións, fitos para celebrar os cambios estacionais en relación ao ciclo agrario e gandeiro. Vida, en definitiva. Momentos nos que dar oportunidade á memoria, á historia... e faise para evolucionar na intelixencia e na cultura.
A entrada en novembro é moi festexada nas fisterras do occidente atlántico
"November", novembro recibe o nome do noveno e penúltimo mes do antigo calendario romano, o que se encetaba en marzo co primaveral Entroido. Novembro será o mes dedicado aos Defuntos, tempo que no zodíaco e nas mitoloxías clásicas se reparten Escorpio e Saxitario, auga e lume, Marte e Xúpiter. E esas cousas tamén prenden e bordan unha cultura, como a galega con herdos máis antigos, celtas, gregos, fenicios...
A orixinal versión celta-irlandesa do 'Samhaim'
A entrada en novembro é moi festexada nas fisterras do occidente atlántico, confíns de verdes castros con tantas raiceiras célticas que a Igrexa fará súas. E máis aínda desde que os románticos do século XIX, como o interlocutor coas forzas telúricas, poeta, dramaturgo e coñecedor dos mitos e das lendas irlandesas, o dublinés, inspirador do Renacemento Celta, Willian Butler Yeats, quen pescuda en teosofías arredor da ultratumba para reincorporar ao seu teatro o Samhaim (a reunión de vivos e mortos ao cabo do tempo soleado). O Samhaim é a celebración da noite do fin de outubro ao 1 de novembro, cando os deuses gaélicos Dagda e a deusa dos fantasmas Morrigain casan.
O nome galego deste tempo, aLÉN de ser o de Defuntos, compleméntase
co de Magosto
O Samhaim, levado polos colonos irlandeses e bretóns ás américas, acabou por se converter nun Halloween ("Hallow's Eve", vixilia de Todos os Santos) até mudar cara a un Entroido temático.
Festa de orixe céltico, Samhaim, así en gaélico como para dar azos á irmandade na identidade céltica con Eirín. Pero o nome galego deste tempo, a máis de ser o de Defuntos, compleméntase co de magosto. Incluso na Galiza con máis argumentos arqueolóxicos e tradicións, como xa anunciaban os románticos precursores, desde Sarmiento e Cornide a Vicetto e Murguía... e logo co Modernismo Cuevillas e Risco, entre tantos estudosos que ao falar de afinidades panceltistas, teñen a prudencia de non enxertar na Galiza o nome gaélico de Samhaim ou Samaín. Se ben esta estremeira do cabo do Vello Mundo gardou as esencias propias, iso si, cristianizadas, cubertas de animismo panteísmo, arredor de fogueiras, cabazas, castaña e viño novo.
Sempre nas festas célticas, tan de herdos orientais, e máis nas que están en relación cos equinoccios e os solsticios, a presenza dos catro elementos, terra, auga, aire e sobre todo o lume que é luz, quentura... estarán presentes como parte cosmogónica da cuadratura do círculo.
Agora cunha convocatoria moi diferente arredor da inspiración da sangue, marcada por asasinos, dráculas, frankesteins e todo ese terror avivado pola cinematografía gore. Entre escenografías de arañeiras, mortallas de tul, motoserras, sons e acenos agresivos, nenos que chaman á porta cunha chantaxe tipo "bolsa ou vida", un "Truco ou trato" o "Trick or Treating", proba dun maxín secuestrado.
Desvaríos da vella festa e da que perderon a orixinal concordia, o pacto entre un e outro mundo, o dos vivos co dos mortos, os que representamos de branco e de luz, como as señas, as compañas, a estantigua, as mouras, as xianas... todo ese repertorio de espíritos conselleiros.
Proba da aculturación, de que consolidamos un ambiente de submisión, acrítico, de descoñecemento da identidade para caer no seguidismo comercial, na colonización. Cómpre o criterio propio, colectivo de saber o que coller e o que refugar, a nosa achega á universalidade, o que mellorar, contra o que nos converte en manexábeis escravos.
Castañas, cabazas... sementes de vida
Novembro, "Mes de Santos" cristianizado entre os celtas galo e galegos como o "Mes do San Martiño". Tamén da castañeira, dese outono preferido, cantado e contado como ninguén por don Ramón de Trasalba, por revestirse de Barroco, entre contrastes, cando se abren as billas das cubas vellas para catar os viños novos, cando se botan a asar as castañas coa fin de espulgalas, comelas e emborrallarnos, cando comeza o ritual da matanza do porco.
Mes que arranca coa oportunidade do encontro entre a parroquia dos vivos e a parroquia dos mortos: tempo da visita ao camposanto, de grandes feiras. Días máis celebrados no que foi o territorio da Gallaecia celta e romanizada, a asturicense, bracarense, lucense, e farase co mesmo nome ou co de Magusto, que quere dicir como o "magnus ustus", a gran fogueira, con tanto que ver con "magos" e "meigas". 11 días do "pequeno verán do San Martiño", propicios a reunións para asar as castañas e probar os viniños novos. Con gran fogueira e reunión final o día 11, por algo dedicado ao San Martiño de Tours con reliquias traídas no século VI polo seu paisano da Panonia (Hungría) Martiño de Dume para ser veneradas en Ourense do que se fai padroeiro.
Precisamente o Martiño Dume ou de Braga é o radical cristianizador, encargado de anatemizar os cultos pagáns de herdo celta, o druidismo vivo que no século IV caracterizaba a doutrina do bispo galaico Prisciliano. Iso si, celebramos os Santos e Defuntos, pero tamén imos ao monte, aos lugares de penedas xuntarnos, facer fogueiras, reunir frouma, danzar arredor do lume, asar e xantar castañas como quen redime un almiña do Purgatorio, logo emborrallarse a faciana, improvisando máscaras e "invadir" a urbe civilizada.
Encontro dos vivos coa parroquia dos mortos
Día de Santos e Defuntos que foron festivos, nos que ir ao camposanto, visitar a parroquia dos mortos, lavar tumbas como quen lava desmemoria, pór sobre as campas ramallos de verde esperanza e flores de cor, luces onde hai a escuridade... Días que quedan na memoria das crianzas: ringleiras de familias con ramo, estrada do camposanto abaixo e arriba... Sempre chamou a atención a devoción aos defuntos que teñen as familias xitanas, as que, entre cirios, xantar, cantos e oracións pasan a noite afianzando a tribo dos vivos cos seus mortos. Tradicións semellantes ás que se levaron e quedaron nos cemiterios de Hispanoamérica, o Día dos Mortos.
Na medianoite de Santos, as campás da parroquial tanxían con ese seu ton aínda máis nostálxico. Sons que se cravan na alma, cultura das campás, tan protexida no mundo civilizado e que semella molestar hoxe. Noite na que a Igrexa estaba aberta, no centro o catafalco fúnebre, de loito e grosos cirios a cada banda.
O Día de Defuntos, pola mañá, como nunha obriga, íase novamente ao cemiterio, buscar un crego entre as sepulturas, non daban feito os das estolas a solicitarlle responsos, de peseta, de peso... pola alma das persoas cos cantos nasais dos latíns. Golpes de hisopo e caldereta, e as moedas que caian na bolsa de veludo bordada con anagramas relixiosos. Seino ben, pois fun neno acólito en funcións como aquelas nas que se facían boas propinas. E por alí, entre vivos e defuntos algún neniño, seguindo unha antiga tradición, paseábase sobre as campas cargado de colares, restras de castañas ensarilladas: o neno e as sementes de futuro choutando sobre o campo da morte. A cousa era inspiradora, ben pintoresca e literaria.
E pola tarde, facer magostos, e os seguintes domingos até o 11, tamén e máis celebrado o último día como "Día dos Magostos". Período no que os nenos baleiraban as cabazas, a labralas, a facer colares de zonchos, de castañas ensarilladas, doas que eran como almiñas pendentes de redimir... Dicíase que cada unha que se ensarillaba era unha lembranza no Purgatorio e cada unha que se tomaba era un alma en pena liberada. Sementes ao fin e ao cabo que se asociaban coa morte e coa resurrección... Toda unha teoría ou parábola de esperanza.
Halloween cabazas que imitan caliveras
O que si se renova agora, por imitación do Halloween americano, é o baleirar cabazas, esculturalas imitando caliveras, co cirio dentro, para polas e alampear na noite sobre os chanzos, nos camiños que levaban ao camposanto... Tradición avivada desde a aura céltica de Ortigueira, alá por 1989 e máis nos abrir do século XXI polo mestre cedeirense Rafael López Loureiro, bo coñecedor de tradicións galegas, celtas e ibéricas e de habilidades manuais, autor primeiro de As caliveras de Melón, Samaín: festa das caliveras. Festa e nome gaélico avivado inicialmente coa colaboración da agrupación cultural Chirlateira, agora rola como achega irlandesa ao magosto galego.
Cabazas labradas, herdanza das cabezas, tetes coupes celtas, que na cultura agraria son niños de pebidas, de sementes... formas esféricas, bolas que no tempo do Nadal, en materiais diversos, pasarán a complementar á árbore do Nadal, símbolo de vida.
E aínda máis, ao xantar a sobremesa para alegrar a vida: azucrados ou con mel, os ósos de santo, os boliños preñados do espírito do vento, xemas, cabelos de anxo, repostería sacra pasada polo forno, sobre a Morte, entre a Terra e o Ceo.
