O Castro de Santa María de Cervantes

Os comezos da intervención arqueolóxica A intervención neste castro comezou como unha urxencia por mor dos restos aparecidos tras a apertura dunha pista e enseguida a Consellaría de Cultura da Xunta da Galiza promoveu varias intervencións de escavación, limpeza e posta en valor co obxectivo de recuperar o castro e a igrexa altomedieval. Estas realizáronse principalmente durante os anos 1995, 1996 e 1999. Emprazamento e delimitacións O castro de Santa María de Cervantes disponse de Norte a Sur, aproveitando as características naturais da topografía. Atópase ben delimitado polo pronunciado do terreo en todo o seu perímetro, salvo na zona Norte, onde a pesar das alteracións sufridas, aínda se pode apreciar a construción dunha muralla parapeto e de varios fosos realizados coa infraestrutura hidráulica da explotación aurífera romana de Viña da Moura, que se localiza nas inmediacións do poboado, ao noroeste. No seu sector sur, ao recinto principal encóstanse dúas pequenas plataformas a distintos niveis, que a pesar das súas reducidas dimensións formaron parte do poboado. Trátase dun castro construído na etapa romana, cunha ocupación claramente contemporánea á explotación das minas, como demostra a análise morfolóxica do castro e a asociación das canles hidráulicas cos fosos do asentamento. Presenta un nivel de ocupación principal que puido datarse a partir das análises radiocarbónicas e dos elementos de cultura material, desde mediados do século I a. C. até o século II d. C., aínda que continúa a súa evolución interior, que pode detectarse en pequenas modificacións construtivas, até finais do século III d. C. ou principios do século IV d. C. Trátase dun castro construído na etapa romana, cunha ocupación claramente contemporánea á explotación das minas Despois do abandono do castro, na Idade Media, constrúese a Igrexa e utilízase este espazo como cemiterio. Durante a escavación apareceron restos de 66 tumbas de época medieval que alteraron puntualmente os restos castrexos. Posteriormente documentamos a reutilización dunha das vivendas do castro no século IX, e segundo se deduce dos seus materiais asociados (apeiros agrícolas, ferramentas de ferro etc.) puido funcionar como unha construción auxiliar e non como vivenda habitual. As estruturas interiores Escaváronse un total de 25 vivendas de morfoloxía moi variada: hai plantas circulares, cuadrangulares, rectangulares con esquinas curvas e irregulares. Cada unha delas corresponde a unha unidade básica de estruturación social, ou unidade de ocupación, debido a que hai en todas elas un fogar ou cociña e non se documentaron outro tipo de dependencias con outras funcións. Todas se desenvolven en altura a través da disposición de dous ou máis niveis por medio de faiados parcialmente fechados. No interior da vivenda e moi preto da entrada situábase a estrutura que configura o fogar. Está composta por un pequeno muro que funciona a modo de paravento, que protexe a placa do fogar que ten forma semicircular e que se encosta ao muro. Posúe un orificio central, onde se apoiaría unha viga ou poste de reforzo para suxeitar a trébede. As placas de arxila para o lume consérvanse en moi bo estado e mesmo se mantén ás veces intacto o seu reborde para delimitar o lume. Esta estrutura de cociña complétase cunha zona de braseiro, situada nunha das marxes do muro ou paraventos. Documéntanse nos paramentos das vivendas diversos machinais, que indican a presenza de chans construídos en madeira nos pisos superiores, o que do mesmo xeito que os resultados das medicións das cubicaxes realizadas durante a escavación dos materiais de derrube, constatan o desenvolvemento en altura das unidades de ocupación. O pavimento prepárase con arxila compacta e ten unha disposición practicamente horizontal. Para conseguir esta nivelación ás veces teñen que picar a roca e logo revístena co amasado do pavimento, que non se limita unicamente ao chan, senón que continúa pola parte baixa do muro da vivenda describindo unha media cana e cubrindo tamén a roca picada. Nas portas, as xambas conservan unha pequena entalladura para fixar o marco de madeira da porta. O nivel do pavimento interior atópase a máis de 40 cm por baixo do nivel do limiar polo que, nalgunhas vivendas escavan unha canle na roca por todo o seu contorno exterior, co fin de illar o interior da vivenda das filtracións de auga. Tamén se canalizaba o desaugadoiro de augas pluviais recollidas polos teitumes das vivendas desde o inicio da construción e existen sistemas xerais de drenaxe do castro, que se chegan a integrar mesmo baixo sectores empedrados que funcionan non para unha vivenda en particular, senón para o conxunto delas, dispondo estruturas que discorren por baixo de vivendas contiguas. Vivendas que contan cunha única dependencia e desenvólvense en altura aparecen tamén noutros castros, sobre todo en contornas montañosas próximas como, por exemplo, o castro de Castañoso, na Fonsagrada, ou o Castro de Chano, nos Ancares leoneses. A morfoloxía das vivendas familiares fai que a superficie exposta ao exterior sexa a mínima e a súa forma apuntada, sobre unha planta máis reducida, evitaría a acumulación de auga ou neve nas cubertas. En ningún caso dispoñen de poste central para sustentar un teitume apuntado, constituída por un armazón de madeiras e cobertura vexetal. Tipos de materiais atopados no castro O conxunto de materiais arqueolóxicos recollidos no asentamento de Cervantes é moi significativo e presenta un estado de conservación excelente. A maioría do enxoval cerámico doméstico está configurado por pezas de tradición indíxena e tamén por formas xa romanas de produción rexional, moitas elas producidas nas olarías de Lugo (orzas, potas, xerras, cuncos, vasos, pratos, morteiros e botellas). Os materiais romanos son abundantes. Hainos de importación de calidade e en bastante número, traídos desde olarías como Lugo, Melgar de Tera, Astorga ou o val do Ebro, dos que atopamos na escavación, por exemplo, xerras grises, pezas de terra sigillata feitas a molde ou algún fragmento de ánfora, que mostran un abastecemento integrado nos circuítos da nova organización romana. A abundancia e calidade de manufactura documentadas reflicten un contacto con talleres afastados, que só puido producirse nun contexto social e político que cambiou de escala, controlado polo Estado romano. Escaváronse un total de 25 vivendas de morfoloxía moi variada: hai plantas circulares, cuadrangulares, rectangulares con esquinas curvas e irregulares Os materiais metálicos de ferro atopados son tamén bastante abundantes, algo propio das fases romanas nas que habitualmente aumentan estas pezas. Rexístranse moitos restos de elementos de suxeición: cravos, grampas, pasadores, arandelas etc. Tamén útiles diversos, como furas, punteiras, martelos, pinzas, coitelos, ciceis e unha pequena choca. Rexistramos tamén dous conxuntos de pequenas chatolas de ferro correspondentes a dúas sandalias. Destaca a aparición dun fragmento dun pé dunha báscula de precisión semellante a outro atopado no castro de Chao Samartín (Asturias) e parte dunha funda para un puñal. O conxunto do rexistro móbel de Santa María de Cervantes contribúe a reforzar a idea de que a estreita vinculación do asentamento ás minas de ouro non implicaba a existencia dun poboado mineiro especializado. Trátase dunha comunidade indíxena, de base familiar, pero inserida nunha organización social, administrativa e territorial, radicalmente nova. Un castro asociado á explotación das minas auríferas romanas Este poboado presenta un rexistro no que conviven sistemas tradicionais castrexos de construción, cun rexistro móbel romano, síntoma inequívoco das relacións do asentamento con Roma e das transformacións socioeconómicas que afectaron a estes territorios mineiros desde principios do século I a. C. Á vez que os traballos de escavación realizouse un estudo do territorio, que foi necesario para entender a relación do xacemento coa minaría romana e a vinculación funcional deste poboado na súa fase altoimperial coas explotacións auríferas. No castro de Santa María de Cervantes pódense documentar claramente os procesos históricos que tiveron lugar na etapa do contacto de Roma e a adaptación das poboacións indíxenas ás novas estratexias de ocupación e explotación do territorio, impostas polos intereses do Estado romano. Construíuse de maneira ordenada, a comunidade planeou previamente as solucións construtivas para levantar as vivendas dun modo coordinado O poboado construíuse de maneira ordenada, a comunidade planeou previamente as solucións construtivas necesarias para levantar as vivendas dun modo coordinado como demostra o estudo das drenaxes. As unidades familiares son independentes e morfoloxicamente similares ás dos poboados castrexos prerromanos. Un trazo moi importante, respecto aos castros da II Idade do Ferro, é a pouca representación de espazos anexos ás vivendas, que normalmente eran utilizados para o traballo doméstico ou para realizar actividades relacionadas coa agricultura ou a gandaría. Este dato reflicte un menor peso de traballos relacionados coa produción agropecuaria no asentamento, e, dada a asociación física do castro coa canle hidráulica e as explotacións auríferas veciñas, todo indica unha maior importancia de actividades relacionadas coas minas de ouro. Isto implicaría unha dedicación menor aos traballos tradicionais nas comunidades autosuficientes, polo que os produtos que necesitaban para o consumo terían que ser, polo menos en parte, proporcionados desde o exterior. A chegada doutros produtos, en especial de manufacturas, romanas confirma esta achega exterior. As producións cerámicas foráneas están a reflectir unha rede de distribución de produtos, que está claramente relacionada co novo contexto de explotación e redistribución territorial imposto por Roma, especial e precozmente visíbel en poboados en zonas mineiras, onde está moi presente o exército e con el a distribución de produtos.