Que difícil ser río

Por xaneiro rebordaron as canles, as augas alargaron as cadeiras, estendéronse nos seus leitos, preñadas e espléndidas. Regatos tomaron corredoiras de seu, lembraron que o dereito de paso é antergo e haino que respectar. O Miño ía magnífico no seu tramo final, ningún encoro ata o mar, libre e pleno por riba das pesqueiras, con aires de ría ao seu paso por Monçao. Portaba sedimentos de centos de quilómetros, mestizaxe dos limos. Tan ben me explicaron de nena a bondade das enchentes do Nilo que non podo pensar doutro xeito. Só vexo a forza da vida nas augas altas do inverno, nos torrentes do desxeo ou nas ramblas mediterráneas anegadas nos equinoccios. Sobreponse o sentido do equilibrio natural, alleo ás súas consecuencias, por riba da sociedade construída. Os ríos están aí, a drenar o territorio hai millóns de anos. Como foi que deviñeron nun problema? O país dos mil ríos As augas do noroeste peninsular estaban a se orientar cara ao océano que se abría desde o Triásico, ao se ir arredando a placa norteamericana da ibérica. Esta superficie foi basculando cara ao Atlántico e as correntes modelaron pendentes, terrazas e valgadas. Pódese dicir que a traza primordial da orografía que coñecemos xa estaba revelada na era dos dinosauros, hai 200 millóns de anos. En tramos das actuais canles, lemos caligrafías da auga anteriores á formación das cordilleiras alpinas. O Sil, do máis expresivo, amosa como roeu un paso no esqueleto dos relevos hercínicos descarnados, aproveitando fendas tectónicas. Moitos dos cursos tiveron logo que acomodarse ao levantamento e afundimento de bloques asociados á oroxenia alpina, deixándose escorregar nos novos saltos de nivel. O país dos mil ríos éo tamén das cachoeiras, fervenzas e augas caídas. No Pleistoceno, período que resoa a paleolítico e glaciacións, talláronse enérxicas formas no territorio. A liña de costa oscilaba decenas de quilómetros en cada período interglaciar así que parte da memoria basal dos nosos ríos repousa no fondo do mar. Co derretemento definitivo dos lenzos de xeo, coma quen levanta as sabas nun cuarto pechado, os cumios amosaron a súa nova faciana picada de lagoas, circos e vales coma cuncos. Máis activa foi a enxurrada periglaciar nas canles medias. Alargáronse os leitos de inundación, mobilizáronse as vertentes e modeláronse as bacías actuais. No litoral anegado, colmatáronse esteiros e pecháronse lagoas. E, no derradeiro segundo, chegou a incisión da sociedade construtora, a labazada corrosiva. Os ríos son un vasto sistema. Non só o caudal e as agras que asolagan ou os afluentes, árbores deitadas que acariñamos no mapa. A súa andaina comeza na pinga que cae milagrosa nesta aba da divisoria, na que se filtra e nutre o acuífero. Na néboa durmida no fondo do val e na xeada de beizos fríos apoiada contra o norte. Os ríos relátanse nos bosques de ribeira que os van amparando, nas carballeiras que gradúan a evapotranspiración ou nas xunqueiras das foces. E en todo o universo piramidal de organismos que xa non cito. Ríos danados Imperio da topografía e a toponimia que é Galicia, tamén o é da hidronimia. A fondura temporal dos nomes que reciben algúns cursos fluviais pódese rastrexar ata tempos paleolíticos. As paleoformas diluídas na paisaxe ficaron conservadas na oralidade milenaria. A arqueoloxía das linguas descobre raíces que sitúan os camiños da auga, memoria pura, nas falas máis devanceiras. O curso principal acorda todo o que vai acontecendo na conca á vez que loce sen reparo as violencias acumuladas. Abondaron poucas décadas para esmagar a dinámica do sistema hidroxeolóxico. Cursos fluviais convertidos nunha escada de encoros e desaugadoiros agrarios, urbanos e industriais, escarnecidos con coloridos farrapos plásticos. E, por baixo, o desatendido estado das arterias subterráneas que nunca conta. Espello da sociedade que somos, levamos confundindo as augas que corren con sumidoiros de ninguén. Todas temos un río danado no noso corazón. Falamos del con termos curadores: restauración das marxes, depuración, renaturalización, humanización, resiliencia ante a emerxencia climática. Mais non se dá acometido a súa comprensión global. Perversos conceptos como o "interese estratéxico" desprezan á mantenta a visión global das bacías. A megaforestación de eucaliptais na Ulloa ou na Mariña, o teimoso proxecto de minaría en Touro, a captación de caudal do Lérez para alimentar Ence son mostra de ata onde non se quere que alcance o latexo do río que imos salvar. Benvida a este espazo de inquedanzas xeográficas.