“O momento no que matan a Moncho Reboiras é crucial para o nacionalismo"

- Cando teñen o primeiro contacto con Moncho Reboiras?

Lois Ríos: As miñas primeiras lembranzas son de cando estaba en Vigo. Moncho acababa de rematar Enxeñería e despregaba unha intensa actividade de carácter cultural. En colaboración cos cregos progresistas traballaba desde a asociación cultural nun tempo en que todo estaba moi controlado. Tamén facía un labor de proselitismo importante. Estamos a falar dos anos 72 ou 73. Nese momento eu traballaba nunha empresa en Vigo e a partir do contacto con el intégrome na organización, primeiro colaborando, e mesmo aproveitamos a infraestrutura do meu traballo cunhas chaves que consigo para facer octavillas e o propio xornal. Daquela eramos moi novos.

Elvira Souto: No meu caso, eu estaba na Coruña e o Moncho mandouno o partido como responsábel de célula. Pouco despois pasei á clandestinidade e debín de estar ano e pico, até o 75. El traballaba nunha contrata de Telefónica, Intelsa paréceme lembrar, e tiña unha forte actividade sindical, participando na creación do sindicalismo galego xunto con Manuel Mera e outras persoas. Moncho Reboiras era un militante de manual, gran compañeiro, amable, sen intereses egoístas, moi xeneroso...

L.R.: Lémbrome del como unha persoa nada dogmática, moi flexíbel, dialogante, que sempre buscaba alternativas, solucións. Era moi imaxinativo e moi comprometido mais sempre cos pés na terra.

 

- Que papel tiña entón como ideólogo, na creación doutrinaria dun nacionalismo que se estaba a organizar?

L.R.: Moncho era unha persoa con estudos, que lía moito e sabía de literatura e demais mais ten unha idea clara que é fundamental: organizar o movemento obreiro. Se algo había na altura eran intelectuais e o que facía falta era desenvolver as estruturas populares. Era moi instruído mais non facía ostentación diso. É fundamental, por exemplo, no achegamento da xente da Organización Obreira e de Galiza Socialista porque ven nel un traballador máis. Non é un estudante ao uso. A súa familia tiña un bar en Teis e el entra de novo no mundo do traballo, en Barreras, en Álvarez. Significa a ruptura co piñeirismo, co intelectualismo. Non casa coa imaxe do intelectual senón do traballador e iso foi decisivo.

E.S.: Tiña diferente procedencia e tamén outro comportamento. Non formaba parte do sector de profesionais e intelectuais, tanto por orixe como por adscrición. O nacionalismo vivía desvinculado do mundo das fábricas e iso muda coas folgas de 1972. A xente de Organización Obreira, a combativa escisión de Comisións Obreiras e as xuventudes do PC, teñen contacto co nacionalismo a través de de Reboiras, mais despois, cando o contacto pasa a Ferrín ou Pepiño prodúcese un afastamento, o que foi unha grande perda para o nacionalismo. Este grupo de obreiros manuais, moi curtidos na loita vían en Moncho un deles. Malia ser un individuo con formación académica, identifícase coa loita obreira.

L.R.: Ten unha idea moi clara, o que fai falta é ter movementos organizados. Os individuos teñen que estar en función das organizacións e as organizacións dun obxectivo claro que era acadar a democracia e unha Galiza ceibe e popular, nun programa moi básico. Moncho colaborou moito en todas as publicacións, revistas culturais, follas informativas, no Terra e Tempo... o seu é un papel determinante. Unha persoa tan nova non ten tempo de escribir mais impulsou cantidade de iniciativas. Sempre estabamos facendo cousas, coa vietnamita. Sempre o lembro traballando. O seu papel na creación de voceiros foi fundamental, tiña claro que había que levar as ideas fóra. É, poño por caso, o impulsor do primeiro xornal clandestino obreiro, Xerme.

 

Elvira Souto: Por comisaría pasaron eses días corenta persoas ou máis, algunhas salvaxemente torturadas, mais, curiosamente, o nacionalismo rebrotou con máis forza

 

- De Moncho Reboiras chama a atención a súa intensa biografía, que dura só 25 anos mais na que se desprega unha actividade inusual política, organizativa e laboral. Por exemplo, son moitas as empresas nas que traballou despois de rematar os estudos...

L.R.: Estar na empresa era fundamental, achegarse aos traballadores. Moncho traballa en Barreras, en Álvarez, na Finsa... e despois na Coruña en Intelsa e, se puidese traballar en Ferrol tamén o faría... Non era da idea de ser liberados, senón de meterse onde estaba a xente para crear organización. Tamén era moi coherente. Outro tipo de persoas eran máis dadas a divagar. El sacaba sempre conclusións e tomábanse acordos nas xuntanzas. Debía durmir como tres horas por día mais, naquel tempo, o traballo era intenso para todos. Tiñamos vigor, eramos novos e moi poucos.

 

- Cando falan de “poucos”, a cantas persoas se están a referir que estiveran organizadas no nacionalismo?

E.S.: Na Coruña militantes podían ser dez, non todos na mesma célula. En Ferrol, moitos menos, creo que tres. O que acontece é que os números son enganosos. O nacionalismo era unha ideoloxía en ascenso e xa entón moita xente simpatizaba. Cando chegamos a Ferrol contactamos co sector máis progresista da igrexa e lembro que Siro, do Partido Socialista Galego, me dixera que cos curas non tiña nada que facer, que ele levaba anos tentandoo sen éxito. Mais, cando se produce a morte de Moncho, na primeira reunión que organiza a Asamblea Nacional-Popular Galega asisten nada menos que trece cregos. O nacionalismo de orientación popular ía a máis.

L.R.: Falamos da igrexa porque cando tiñamos un problema moitas veces recorriamos a cregos comprometidos. Na noite do 12 de agosto unha das alternativas era ir á Domus, á casa do bispo.

 

- Estamos na fin do franquismo, mais a represión continuaba a ser dura...

E.S.: A propia lingua era motivo de represión. Eu fun criada na Arxentina e falaba español e cando entrei na UPG pasei a falar galego con acento arxentino, e iso xa era motivo de ficha policial, porque te identificaba.

L.R.: A policía era servidora do réxime e nas comisarías torturábase con dureza. Nun momento determinado todo o mundo ten dúbidas e momentos de debilidade, e calquera cousa pode pasar ao entrar nunha comisaria ou no cárcere. O momento no que Moncho Reboiras morre é crucial. Foi capaz de canalizar o movemento que ten nel nunha bandeira. Perde a vida, mais iso, en lugar de botar para atrás a militancia é algo que aglutina. Era como pensar: “se el perde a vida, eu tamén podo perder a liberdade”. É dicir, en comparanza co que a el lle pasara o que podiamos sufrir nós non era tan relevante. Coñezo persoas que despois do asasinato de Reboiras se comprometen de maneira máis intensa.

 

- Cando chega a Ferrol, Reboiras está xa na clandestinidade. Que supuña iso na militancia daquel tempo?

L.R.: En Escairón houbera unha acción e identificárano. El estaba xa moi fichado pola policía desde que fixera o servizo militar en Figueirido. Seguiu facendo traballo militante mais o cerco era naquela altura demasiado grande e tivo que pasar á clandestinidade.

E.S.: Foran a unha sucursal bancaria e caéralles a placa falsa. Ía Moncho con Pavón e deciden separarse. Moncho sobe por un monte e a policía vai detrás del e dálle o alto. El deu a volta e, ao mandarenlle levantar as mans, fai un xesto que os policías interpretan como ameaza e botan a correr. El consegue escapar e pasa á clandestinidade. Miña nai era cabeleireira e dábame productos para decolorarlle o cabelo mais un día entrou nun autobús no que ían veciños do Imo e xa o primeiro dille: “Pepiño, que fas aquí?”, co cal entra pola porta de adiante e sae pola de atrás sen falar máis. Despois decide mudar de imaxe e é cando deixa o bigote e por a perruca postiza que é a imaxe que se coñece, nada a ver co que el era.

 

Lois Ríos: Ten unha idea moi clara: os individuos teñen que estar en función das organizacións e estas dun obxectivo claro que era acadar a democracia e unha Galiza ceibe e popular, nun programa moi básico

 

- Vostedes tamén estaban na clandestinidade?

L.R.: Eu estaba. Tivera problemas repartindo voandeiras e pasara á clandestinidade.

E.S.: No meu caso tivera que pasar á clandestinidade porque cando levan a comisaría Juan María Castro, segundo o relato Victoria Días Cabanelas, afirmou que eu era responsábel de propaganda da UPG. Pasei a fins de 1973 axudada, entre outras persoas, por cregos da Coruña. Agocháronme e fun para Ferrol onde aluguei o apartamento no que logo pasou todo. De todas maneiras, a onda grande de xente liberada foi despois, e moita xente marcha tamén para Portugal.

 

- A actividade fundamental que entón están a desenvolver é a creación de estructura das organizacións nacionalista?

E.S.: Moncho tiña sempre a antena levantada para o que había que facer en cada momento. Por exemplo, lembro que o 25 de abril do 74, chegou á casa despois da súa actividade diaria e saímos con esprais para pintar as paredes e tirar fotos para llas mandarmos aos militares portugueses.

L.R.: Nunca deixaba as cousas no aire e era un excelente organizador. Tamén unha persoa moi decidida, cando había necesidades había que meterse. Participou en determinadas accións mais non as vía como fundamentais. Ten claro que o determinante é a organización política e todo ten que estar en función diso. Nese sentido é un todoterreo, tiña xuntanzas con estudantes, con traballadores, reunións de células..

E.S.: E non esaxeramos. En vida de Moncho xa comentabamos o que agora estamos a dicir. Era un militante de libro, unha persoa agradábel, dinámica, non tiña vagar mais sempre tiña tempo se alguén o precisaba.. Tiña as características do líder como se entendía antes, non as das reverencias do liderato de agora. Tampouco en vida coñecín quen falase mal del, deixou un bo recordo.

 

- Como coinciden os tres naquel andar de Ferrol?

E.S.: Eu vivía alí de maneira fixa e fora quen alugara a vivenda.

L.R.: Acordouse que eu fora a Ferrol e fun ao piso de Elvira. Viviamos os dous e Moncho chegara o día anterior. Tiñamos compañeiros que traballaban nas obras da construción da térmica das Pontes. O día anterior foramos facer pintadas e botar panfletos.

E.S.: Sabiamos que podía haber problemas. O día once despois de cear estabamos imprimindo coa vietnamita. Foi cando soubemos que colleran dous militantes de ETA que estaban en Lugo e eran trasladados para Vigo por un compañeiro noso. Tempo atrás estes militante pasaran por Ferrol e coñecían o apartamento por iso, cando falla a cita de seguridade, Moncho avisa que hai que recoller todo o material.

L.R.: Valoramos onde podiamos ir mais non ti- ñamos coche nin outro piso no que acobillarnos. Unha das opcións era ir á Domus, mais estaba xa moi queimada porque no seu momento dormirán alí os militantes de ETA.

 

Como estaban naqueles momentos, cando se ven rodeados e teñen que trazar unha estratexia para fuxir?

E.S.: Eu baixei ao portal e vin pasar dous individuos raros, tipo secreta, e non tardaron en rodear toda a zona. Despois soubemos que alí se despregaran 350 policías. Asomámonos á xanela e vimos que estabamos rodeados co cal nos preparamos para marchar.

L.R.: A min asustábame a dor da tortura. Entrar na comisaría era moi duro. Naquel momento era o que se me viña á cabeza.

E.S.: Moncho ía armado e nós non. Era un home moi xeneroso e tamén o foi naquel momento. A casa era un primeiro andar con patio de luces e casas do outro lado. El decidiu fuxir por alí e díxonos que pediramos axuda á veciña, unha muller coa que eu tiña moita confianza. Cando Moncho foxe nós petamos na xanela da casa e ela abriunos e subimos cunha cadeira. Cando lle dixemos a aquela muller que eramos nacionalistas contestou que ela tamén e tivo que tomar unha pastilla porque se puxo moi nerviosa. Desde a súa casa estivemos espiando o que facía a policía. Moncho escapa a un caseto, sobe e entra nunha casa pola claraboia e cae nun dormitorio. Logo sae pola porta e foxe mais vai ferido e a policía vai detrás del, até que entra nun portal que é onde o matan.

L.R.: O que eu lembro é vernos os tres falando porque xa sabiamos que estaban alí e barallar varias posibilidades. Vexo como collo a cadeira e percibo que ti abres a ventá, escorregas para dentro e desde alí axúdasme a subir. Logo eu descólgome para coller a cadeira. Deixala alí daría pistas de por onde fuximos. Percibín que a muller estaba moi asustada e aínda hoxe penso que o feito de non delatarnos foi fundamental. A policía buscabannos aos tres porque na mesa da cociña do apartamento había tres pratos e sabían cantos eramos.

 

- Cando saen da casa da veciña?

L.R.: Saímos sobre as once da mañá, cando se levantara todo. A policía estivo alí toda a noite. Estivemos metidos no cuarto coa señora, que estaba cun salouco de morte. Elvira mesmo tiña medo de que lle dese algo. Eu, desde a ventá do patio, que tiña un anaco roto, era capaz de ver o que pasaba. Rexistraron todas as casas. A parte de diante daba á rúa e había un pequeno patio e a través da contra miraba o movemento. Vin que nun momento un dos policías di de ir ver a casa na que estabamos. Cando vén chamar, unha se- ñora di: “non chame, que esa muller está xorda”, óense moitas voces e outra di que é unha señora maior e foi como non rexistraron a casa.

E.S.: A señora deixoume unha blusa e un lenzo para a cabeza e, ao saír, topei cun policía e instintivamente atravesei, despois retrocedin e o policía fíxome un xesto que indicaba que tiña tanto medo como eu. Marchamos buscar refuxio cada un polo seu lado.

L.R.: Non coñecía ninguén en Ferrol e fun ver a botadura dun barco que había naquel día por se topaba alguén coñecido mais non dei con ninguén. Había infraestrutura, mais, por normas de seguridade, non sabía onde. Logo dirixinme á casa duns coñecidos de meu pai que me acolleron porque lles dixen que fora a unha proba de traballo que se adiara e ía sen roupa, mais cando baixei coller a prensa e vin a noticia, díxenlles o que pasara e á señora case lle dá algo, e pediume que marchase.

E.S.: Eu fun á casa dun cura que me acolleu e quedara con Lois ás cinco, mais chegou a policía e Lois xa non entrou. Logo fun ver outros curas que me dixeron que me metese nun confesionario para agocharme. Non pudo ser porque me viu unha señora. Finalmente, Cuco (Ruiz de Cortázar), un cura moi coñecido pola súa valentía e solidariedade, levoume a un apartamento vacío, no que estiven unha semana. Daí leváronme a Valdoviño, onde estaba Ramom Lôpez-Suevos coa familia e despois marchei para Viveiro onde estaba o único compañeiro do comando militar que nunca identificara a policía, e de aí para Vigo, e despois a Portugal, onde fico tres meses.

L.R.: De todo aquilo destacaría a solidariedade de moita xente que se implicaba de maneira total e absoluta. A xenerosidade é grande. Na UPG había xente boísima e logo prescindiuse de xente sen ningún tipo de razón. Se collésemos a xenerosidade desta xente habiamos resolver doutra maneira, con aquela capacidade aglutinadora.

 

- Que efectos tivo na UPG e no nacionalismo o asasinato de Moncho Reboiras?

-E.S: Por comisaría pasaron eses días corenta persoas ou máis, algunhas salvaxemente torturadas como Lois Diéguez ou Pedro Luaces, mais, curiosamente, o nacionalismo rebrotou con máis forza. Só por dar un dato, o ano 76 foron ao 25 de xullo como mil persoas, o seguinte cinco mil e o seguinte doce mil.

L.R.: Moita xente quería acabar con el mais o seu exemplo foi brutal. Prendeu o movemento de masas, os xermes obreiros, as asociacións culturais, o fronte estudantil, as Comisións Labregas... fixo que o nacionalismo fose para diante. Non era un grupo illado senón introducido e a figura de Moncho foi crucial.

 

- Tense falado moito da relación do nacionalismo coa loita armada naquel tempo. Como a definirían?

E.S.: O único que se pretendía era conseguir medios, ese era o obxectivo. Do que se trataba era de organizar o pobo galego, e para iso precisabamos medios que non tíñamos.

L.R.: O debate sempre existiu, mais aí estaba claro o que di Elvira. Non era un movemento militar, senón un grupo que trataba conseguir cartos. Moita xente xogou moito, abandonou os seus traballos. Se nos poñemos a mirar historias individuais, atopamos casos realmente excepcionais. Xente que xogou o seu futuro. Daquela houbo catro persoas presas altamente torturadas e delas fálase menos. Falo de Brañas, Xoán López, Marisa...

E.S.: Houbo persoas que perderon traballos, que foron detidas. A represión caeu sobre o nacionalismo.

L.R.: A pregunta de para que serviu todo aquilo é inevitábel mais eu fago balance e penso que serviu. No nacionalismo houbo algúns erros mais sen a presenza da UPG e todo o que representa este país estaría derrotado. Aquel era un momento duro mais con esperanza, estabamos rompendo o franquismo, vendo como caía. Saïamos do túnel.

Entrevista publicada no Sermos Galiza nº157