Globalización económica e alimentaria

Que consecuencias sociais se derivan do actual modelo alimentario? Cal é a pegada ambiental dos alimentos que consumimos? Son as preguntas ás que procura resposta a Guía Didáctica Máis aló do prato, propoñendo actividades divulgativas pensadas para os ensinos primario e secundario, para avanzarmos na educación alimentaria desde as escolas. A obra é autoría dos investigadores Xavier Simón, David Pérez-Neira, María Montero, Damián Copena e a cooperativa SomosTerra. Con esta colaboración no caderno Aprender, estruturada en tres entregas, queremos ir máis aló dos centros educativos e partillar coa sociedade máis ampla o significado das nosas decisións alimentarias. Imos aló coa primeira! Neste primeiro achegamento, propoñemos un pequeno mergullo no contexto histórico. A partir dos anos cincuenta a economía mundial comezou unha profunda transformación dirixida ao incremento desbocado da produción, dos investimentos, do comercio internacional e do consumo de recursos. Isto ocorreu a escala mundial, liderado polas compañías multinacionais occidentais, europeas e norteamericanas, sobre todo. O Estado español permaneceu á marxe desa dinámica ata a apertura da economía española a partir dos anos sesenta. Nese momento, todos os ámbitos da nosa vida comezaron a transformarse aceleradamente, a coñecida modernización do transporte, dos servizos, do turismo, da enerxía e da industria en xeral. No caso galego, a transformación profunda da agricultura e do sistema agroalimentario acelerouse coa entrada na Unión Europea en 1986. Comezou a «modernización» da comida, dos hábitos de consumo e da produción de alimentos: cada vez maior especialización nalgúns produtos, a dependencia cada vez maior do mercado internacional, unhas dietas cada vez máis parecidas á da poboación europea e americana, unha perda de variedades vexetais e animais, unha perda de costumes alimentarias e unha crecente industrialización do campo e da alimentación, xunto coa artificialización dos modelos de produción e de consumo e a expansión do monocultivo. No caso galego, de forma retardada respecto á media española e europea, esa «desexada» modernización desembocou no retroceso da actividade agraria e gandeira e no acelerado abandono do medio rural. Así, en cuestión de vinte anos (entre 1989 e 2009) produciuse unha redución do 77,5% no número de explotacións agrarias presentes na Galiza. Menos explotacións agrarias cun maior tamaño medio (multiplicouse por máis de 2 entre 1997 e 2016), insuficiente para dar uso a todo o espazo produtivo agrario e forestal. Ademais, coa globalización do sistema alimentario creceu a importancia da produción animal dentro do modelo produtivo e de consumo e mudou o uso dado a alimentos dispoñíbeis. Ilustremos isto con algúns datos da FAO. En España, en cuestión de 50 anos (entre 1963 e 2013) as explotacións gandeiras criaron tres veces máis aves, catro veces máis porcos e unha vez e media máis vacún. Ese incremento desmesurado da cabana gandeira supuxo que máis da metade dos 11 millóns de toneladas de trigo dispoñíbeis en 2013 fosen adicados á alimentación animal e non aos humanos directamente. No mesmo ano, a media española de consumo anual de carne por persoa era máis do dobre da media a nivel mundial. Para satisfacer esta demanda, cada día aumenta o número de explotacións gandeiras en intensivo, nas que tanto as condicións de benestar animal como os impactos ambientais son realmente alarmantes. Este dato invítanos a reflexionar no cambio que se produciu respecto ao papel da gandaría no sistema agrario tradicional na Galiza. En case todas as casas había vacas, porcos, ovellas, cabras, galiñas, galos ou coellos de distintas razas e diversas variedades. Estes animais producían carne, leite, ovos e esterco. A cantidade de animais encaixaba dentro da dispoñibilidade de recursos presentes no lugar para alimentalos e a cantidade de esterco producida era a idónea para poder fertilizar as terras de cultivo. De feito, as persoas ían buscar toxo, xestas, etc. ao monte, favorecendo a prevención de incendios forestais ao tempo que completaban a receita perfecta para a maduración do esterco antes de aplicalo nas fincas. Xa eran expertos na economía circular. A crecente intensificación da produción, a industrialización da comida e o número crecente de alimentos viaxando polo mundo, implica un crecente impacto ambiental. E por suposto, un impacto social de magnitude alta: nunca antes se produciron tantos alimentos pero nunca antes tantos millóns de persoas sofreron inseguridade alimentaria ou padeceron enfermidades, ata a morte, como consecuencia da carencia de alimentos ou de verse afectados por condicións insás para vivir.