Falar de saúde mental: si, pero como e para que?

Aparentemente, asistimos á era da transparencia e o des-prexuízo en relación coa saúde mental. A pandemia tivo o efecto de conseguir falar dun modo máis aberto sobre o sufrimento psíquico que estaban a experimentar moitas persoas, sobre todo asociado con niveis elevados de ansiedade, estrés ou tristeza. Persoeiros moi coñecidos polo público, de ámbitos tan distintos como o deporte, a música, o entretemento ou a política, deron un paso adiante ao falar en primeira persoa dos problemas emocionais polos que estaban a pasar. Non moitos anos antes non faltaron as críticas ou burlas a un famoso deportista que recoñeceu que sufría un trastorno mental. Certo é que continúa sen poder falarse coa mesma liberdade ou franqueza segundo sexa o tipo de padecemento mental. Hai diagnósticos, como os relacionados coas psicoses, que seguen a soportar o estigma de seren vinculados á violencia e á perigosidade, a pesar dos centos de estudios que contradín tales afirmacións. En todo caso, é sorprendente esta aparente eclosión de discursos "normalizadores" sobre os padecementos mentais, toda vez que son décadas de activismo por parte dos movementos civís pro dereitos humanos e de colectivos en primeira persoa para conseguir avanzar nunha asistencia á saúde mental respectuosa cos dereitos humanos. Avanzar, non culminar. Non serei quen faga unha crítica de algo tan positivo como abrir as ventás para airear o que sempre se levou como unha experiencia vergoñenta. Poucas cousas son tan liberadoras como poder comunicarse abertamente e sen censuras culposas. Pero debemos sinalar a capacidade que ten o sistema para apropiarse dese caudal de sufrimento colectivizado, darlle a volta e volver individualizalo, neutralizando todo inicio de transformación significativa e incluso sacar proveito. Porque iso consegue o modelo neoliberal. Fagocita. Cuestionar o malestar As empresas sanitarias invisten en grandes campañas publicitarias e incluso utilizan como reclamo para a contratación de pólizas de seguros a posibilidade de asistencia psicolóxica gratuíta, a través de slogans que baleiran de sentido (que fas cando che doe a alma? Preguntaban nunha campaña de publicidade hai uns anos. Agora o mantra a repetir é o auto-coidado). Mark Fisher, no seu libro Realismo capitalista, fala da privatización da enfermidade mental, un asunto de dominio individual cuxa resolución é de competencia privada. "Necesitaba falar cun especialista", comenta con voz calmada unha muller soa falando a unha profesional a través dun dispositivo dixital. O número de contratacións de seguros de saúde continúa aumentando ano tras ano mentres se desmantela a sanidade pública. Naturalízase o malestar psíquico, situando a orixe só en supostos desequilibrios químicos e non nos desequilibrios de poder Tamén a nivel institucional, en Galicia estase a utilizar o mesmo recurso privatizador do malestar. Un repaso á formación online programada para as traballadoras do Sergas no peor da pandemia deixa exemplos manifestos: autocoidado emocional, optimizando os nosos recursos persoais, controla o estrés antes de que te controle a ti, bioloxía da actitude, regularnos a nivel emocional, permitirnos parar. Naturalízase o malestar psíquico, situando a súa orixe exclusivamente en supostos desequilibrios químicos e non nos desequilibrios de poder. Neutraliza calquera opción de cuestionar as condicións estruturais sistémicas que causan estes malestares e por tanto redúcese a capacidade de transformación social. Desmobiliza. A consecuencia desa naturalización é buscar unha solución técnica do sufrimento psíquico, como resposta exclusiva. Evidentemente, a reivindicación de máis recursos sanitarios públicos, que sexan realmente accesibles e non un privilexio dos máis afortunados é unha aposta política que debe defenderse sempre. Pero non quedarse só aí, e menos converterse en material publicitario, como o recente anuncio da convocatoria de 175 prazas de saúde mental (que non son novas) o que segue sendo un déficit patente vendo os datos de 2022. O tempo de espera para unha primeira consulta de saúde mental subiu ata os 50 días, fronte aos 38 días un ano antes, a pesar de que foron menos as persoas que esperaban por esas consultas. Un cambio verdadeiramente radical pasa por problematizar o malestar, sen slogans, por cuestionar e reflexionar profundamente sobre as raíces estruturais dos sufrimentos mentais. Un lugar para a esperanza: recentemente o conselleiro de Sanidade fixo explícito o obxectivo contención cero en saúde mental. Ese é o camiño. Que non quede en palabras.