O consentimento: un debate incómodo

O consentimento é un concepto xurídico imprescindible para defendernos da violencia sexual exercida contra as mulleres; non temos máis que lembrar a sentenza contra 'La Manada' ou a máis recente contra o futbolista Dani Alves. Pero ao mesmo tempo é un concepto algo confuso, ambiguo e moi complexo que divide a sociedade, xa que fronte ás posturas oficiais que consideran que aporta todo o necesario para decidir se houbo ou non unha agresión sexual, no interior do movemento feminista existen diferentes posicións. Estamos a falar das ideas que expón no seu libro El sentido de consentir (Anagrama, Barcelona, 2024) a profesora de filosofía e investigadora Clara Serra, a quen tivemos a ocasión de escoitar nestes pasados días en Vigo, nun acto organizado pola Sociedade Galega de Sexoloxía (Sogasex), co gallo da presentación desta obra. Non é a primeira vez que Serra fala do consentimento en Galicia, pois no mes de novembro de 2023 o Consello da Cultura Galega convidouna á xornada 'Que é si? Sobre o acoso sexual'. Desigualdade Segundo esta autora, ao abordar o consentimento xurde un debate con novas perspectivas sobre que é a lei, a liberdade, o suxeito e o desexo, como resultado de denunciar a violencia sexual, a impunidade e a invisibilidade na que nos atopamos as mulleres dentro dun sistema patriarcal que pretende controlar a sexualidade feminina, cando non vai ligada á familia nin á reprodución. Desde finais do século XIX aparece en Europa o concepto do consentimento nos diferentes códigos penais para decidir se existe delito e, por tanto, se non houbo consentimento; neste caso é preciso coñecer, entón, se o contexto é ameazante ou intimidatorio, se afecta a menores de idade, se hai diferenzas de poder, estados de inconsciencia… Do "non é non", difícil de pronunciar, pasamos ao "si é si" ou consentimento afirmativo, dabondo complicado, que comezou a dividir os feminismos desde os anos 80 até a actualidade. A pioneira en presentar este debate foi a xurista e feminista estadounidense Catharine Mackinnon que no seu libro Sexual Harrassment of Working Women (1979) lanza unha pregunta decisiva: podemos as mulleres dicir non aos homes nun contexto de desigualdade? Mackinnon parte da situación laboral das mulleres fronte a un xefe, empresario ou responsable, home maioritariamente, pero logo estende o seu razoamento a outros campos ou situacións vitais e conclúe que a resposta a esa pregunta é non. Estamos, xa que logo, dinos a xurista, diante dun consentimento viciado, non válido. Un si só pode ser válido cando tamén podemos dicir non. Reflexión que nos leva a considerar a validez do "si quero" no matrimonio, que non foi totalmente libre ata que as mulleres conquistaron o dereito ao divorcio. Esta postura de Mackinnon é criticada por algunhas das correntes feministas porque infantiliza á muller, din, e considéraa como un ser moi dependente, pouco libre na súa capacidade de decisión. Como habitamos nunha cultura da violación, en moitas ocasións a distinción entre violencia e sexo é realmente inexistente para as vítimas Desexo Como habitamos nunha cultura da violación, propia do sistema patriarcal con roles diferentes, que non recoñece a igualdade nin a vontade das mulleres, en moitas ocasións a distinción entre violencia e sexo é realmente inexistente para as vítimas, mais tamén para os vitimarios. Como consecuencia disto, a escritora británica Katherine Angel desconfía desa suposta claridade do consentimento e así o analiza en El buen sexo mañana. Mujer y deseo en la era del consentimiento (2022). Ela, xunto coa pensadora feminista norteamericana Judith Butler, que xa no ano 2011 escribira Consentimiento sexual. Algunos pensamientos sobre el psicoanálisis y la ley, afirman que no terreo do sexo nada está moi claro, que o sexo non é algo transparente e que o desexo pode variar no proceso dunha relación. En consecuencia, conclúen ambas escritoras que as mulleres non podemos estar seguras sempre nin sabelo todo con anterioridade; ademais, iso é perigoso porque carga nos ombreiros das mulleres toda a responsabilidade de consentir. Xurde entón a outra gran pregunta: é o mesmo consentir que desexar? Elas, aseguran de maneira rotunda que non. A través da interacción coa outra persoa coñecemos o noso desexo e, polo tanto, é preciso defender que as mulleres (e os homes) podemos non saber o que desexamos e temos dereito a iso, a dubidar, a explorar, a descubrir e, mesmo, a nos equivocar. Debemos lexislar a sexualidade, dinos a modo de conclusión Clara Serra, para poñer un límite á violencia pero, ao tempo, permitamos que a norma deixe un espazo ao desexo. O consentimento, entre lusco e fusco.