Arqueoloxía e prensa obreira

Boa parte da poboación galega, especialmente no ámbito urbano, coñeceu o agromar da prensa obreira no último terzo do século XIX e no primeiro terzo do XX. Aqueles xornais erguidos con sacrificio pola militancia obreira foron parte principal do esforzo reivindicativo da clase traballadora e testemuña primaria de todas as súas loitas. Se Galiza tivese vivido baixo un réxime de mínima democracia, o normal sería que boa parte das coleccións de prensa obreira fosen conservadas polas organizacións sindicais, pola militancia que os editaba ou consumía, ou que se gardasen nas coleccións dalgunha biblioteca. Mais boa parte da prensa obreira publicada na Galiza permanece hoxe desaparecida, e a memoria das loitas da clase traballadora resulta descoñecida para a maior parte da nosa sociedade. Os arquivos galegos O que tería que ser normal é hoxe unha excepción, como o feito de que a biblioteca do Museo de Pontevedra garde algunhas coleccións de xornais obreiros. Alí están desde o internacionalista El Hijo del Trabajo de Pontevedra até o órgano pesqueiro Mar y Tierra de Vigo, e mesmo xornais bolxevizantes como Nueva Aurora de Pontevedra. E tamén é singular a preservación das coleccións dos voceiros da CNT galega na II República Solidaridad Obrera e Solidaridad pola familia de José Villaverde Velo, hoxe depositados na Real Academia Galega. A familia Villaverde tamén gardou un fermoso fondo fotográfico, entre o que podemos atopar unha icónica foto de José Villaverde entre un grupo de sindicalistas pesqueiros, un dos cales mostra a cámara un exemplar de El Despertar Marítimo de Vigo (1927). Este tipo de fotografías da militancia sindical ensinando os voceiros que publicaban ou apoiaban foron moi típicas no inicio de século XX. A foto de El Despertar Marítimo é aínda más significativa cando sabemos que os únicos exemplares coñecidos deste xornal están no Arquivo Edgar Leueenroth da universidade brasileira de Campinas. Este caso ilustra o fenómeno de que o que debería ser excepcional é pola contra o máis corrente no que atinxe á prensa obreira galega: as mellores e máis completas coleccións están fóra da Galiza, algunhas na Hemeroteca Municipal de Madrid (os socialistas El Obrero de Ferrol ou Acción Socialista da Coruña), en bibliotecas de Barcelona (Biblioteca Pública Arús ou Ateneu Enciclopèdic Popular), na universidade de Berkeley, e sobre todo no Instituto de Historia Social de Ámsterdam. O arquivo de Ámsterdam O rico fondo de prensa obreira galega de Ámsterdam ten a súa orixe no paciente labor de recolleita do vienés Max Nettlau, historiador do anarquismo, quen por certo fixera a súa tese doutoral sobre a gramática das linguas celtas. Para as súas investigacións Nettlau recollera prensa obreira de todo o mundo, e foi así como chegaron ao seu poder La Propaganda e ¡Despertad! de Vigo, El Corsario, La Voz del Obrero e Brazo y Cerebro da Coruña, ou Cultura Libertaria de Ferrol, entre outras cabeceiras. Aínda que a maior parte destes títulos eran anarquistas, en Ámsterdam tamén se conserva unha colección do voceiro socialista vigués Solidaridad. A maioría destas coleccións están incompletas e como consecuencia resulta moi complicado reconstruír os avatares históricos do sindicalismo galego de preguerra. Hai títulos como Bandera Roja ou La Lucha Obrera da Coruña, El Cuarto Estado de Ourense ou La Unión Obrera e Luz al obrero de Ferrol dos que non se coñecen exemplares. E doutros títulos só van aparecendo exemplares soltos en bibliotecas moi dispersas xeograficamente. Noutro paradoxo da vida, a actividade represiva que quixo evitar o traballo xornalístico da clase traballadora fixo que hoxe poidamos ter acceso a algúns exemplares soltos de publicacións obreiras. Nos fondos arquivísticos da xustiza militar ou civil poden aparecer exemplares de xornais obreiros; en ocasións foron incautados a persoas ou institucións, mais sobre todo formaban parte das evidencias probatorias de procesos incoados por delitos de imprenta. No Arquivo do Reino de Galicia e nos arquivos militares aparecen cosidos en causas xudiciais títulos como Solidaridad Obrera de Vigo en ¡¡¡Tierra!!! da Coruña, Vía Libre de Monforte ou Cultura Proletaria de Ferrol. Mesmo é posible encontrar algúns exemplares que o público probablemente non chegou a coñecer, como varios números de El Obrero de Ferrol que foron secuestrados polos artigos publicados polo ex garda civil Juan Rincón, denunciando torturas aos presos de outubro de 1934. Os fondos do FBI O caso máis singular da arqueoloxía da prensa obreira galega é o de dous exemplares do voceiro libertario ferrolán Cultura Libertaria de 1915. Os dous números consérvanse nos arquivos do FBI, pois foran atopados a un anarquista peruano en New York en 1919. Se ben probablemente xa non aparezan grandes coleccións dos xornais obreiros galegos, aínda fica esperanza de que en coleccións particulares ou arquivos sigan aparecendo exemplares que permitan reconstituír a memoria do sindicalismo galego.