Xosé Velo. Na procura da liberdade

O 25 de abril de 1974, Portugal percorreu os últimos chanzos para liberarse da ditadura salazarista. Rachar co xugo represor do militarismo supuxo o sacrificio de moitos antifascistas, tanto lusos como galegos, que deron a súa mocidade ou mesmo a súa vida para alcanzar a liberdade. Un deles, quizais o primeiro en conseguir abrir unha fenda na inexpugnabilidade das ditaduras portuguesa e española, foi Xosé Velo Mosquera, nado o 21 de abril de 1616 en Celanova. Velo, o cuarto de cinco fillos, naceu no seo dunha familia bastante acomodada para a altura e o lugar no que lle tocou medrar. O seu pai foi Lino Velo Castiñeiras, un comerciante de Celanova que chegou a ser alcalde da vila entre 1891 e 1907. No caso da súa nai, Manuela Mosquera Alvarado, tratábase da filla do secretario do xulgado. O seu matrimonio estivo marcado pola gran diferenza de idade que había entre ambos, que fixo que quedase viúva en 1926, cando Xosé Velo tiña apenas dez anos. A súa infancia e educación circularon arredor do mosteiro celanovés dos Escolapios, onde coñeceu o seu primeiro gran compañeiro de vida, Celso Emilio Ferreiro. Xunto a Celso Emilio -cando aínda era coñecido como Emilio Ferreiro Míguez- fundou o Cartafol de Poesía, o semanario Adiante, e, sobre todo, as Mocedades Galeguistas de Celanova en 1932. Velo mostrou desde moi novo tanto o seu carácter galeguista e de esquerdas como a súa vontade de ferro para avanzar no ideario da nación galega. Foi así como se converteu primeiro en membro do I Consello Nacional da Federación de Mocedades Galeguistas, e posteriormente no seu secretario xeral en outubro de 1935. Precisamente, as crónicas da época, recollidas en publicacións como a Fouce de Bos Aires, falan de que Velo "profire duras verbas en contra do noso opresor e di que, para librar a Galiza da dominación española, hai que loitar con decisión e valentía e expor o peito as balas". Nese mesmo mes, casou con Xovita Pérez González, a súa segunda gran compañeira de vida, unha galeguista que durante anos participara dos actos do nacionalismo galego en Celanova. Oito meses despois, o 28 de xuño de 1936, naceu o primeiro fillo da parella, Lino Velo Pérez. Pese a que Velo parecera abandonar a actividade política, durante os anos da represión formou parte do antifranquismo que comezaba a organizarse nos montes galegos, trasladando información dun a outro punto e escribindo discursos para manter o ánimo de guerrilleiros e partisanos Vivir escondido, mais sempre na loita A ledicia polo nacemento do seu fillo viuse prontamente interrompida polo golpe de Estado. Na Galiza, a resistencia oficial viuse prontamente aplacada polas forzas do bando fascista. Galeguistas como Xosé Velo, que non puideron exiliarse nin esconderse, foron detidos e obrigados a formar parte do exército sublevado. Velo foi apresado e levado á comandancia local por negarse a facilitar os arquivos das Mocedades Galeguistas. Velo foi destinado entón na Brunete como soldado, e alí intentou fuxir en varias ocasións para unirse ao bando republicano e proseguir coa loita contra o franquismo. Finalmente, en 1938 puido volver a Celanova durante un breve período de tempo, grazas a que unha das leis que impuxeran os sublevados dicía que a aquelas familias nas que estivesen destinados tres ou máis irmáns se lles concedería unha excedencia para que un deles puidese deixar a fronte. Foi o caso da familia Velo Mosquera, na que os irmáns maiores do galeguista -influenciados tamén polos desexos da súa nai- tomaron a decisión de que fose o seu irmán menor quen volvese ao fogar. De volta a Celanova, Manuela Mosquera convénceo de que se traslade a Guinea mentres a guerra siga activa en España. Con moitas reticencias, Xosé Velo acepta e embárcase con dirección a África. Alí pasa varios meses até que enferma, o que lle fai volver á vila natal para poder recuperarse e comezar a refacer a súa vida. Velo estudara Filosofía e Letras en Santiago de Compostela antes de que se producise o alzamento dos franquistas, polo que nun primeiro momento decidiu abrir unha pequena academia en Celanova para ensinar ás pequechas do concello. Porén, as redes de vixilancia franquistas instaladas na comarca, que o tiñan no foco polo seu pasado activo como galeguista, sumado a que outra familia da vila con lazos de unión cos sublevados montou outra academia, obrigou a Velo e a súa familia a emigrar interiormente até Vigo. Nesta cidade naceu o seu segundo fillo, Víctor, e puido abrir outra academia coa que manter a súa familia. Pese a que Velo parecera abandonar a actividade política, durante os anos da represión formou parte do antifranquismo que comezaba a organizarse nos montes galegos, trasladando información dun a outro punto e escribindo discursos para manter o ánimo de guerrilleiros e partisanos. O seu antifranquismo fixo que en 1946 o detivesen novamente, froito dunha gran redada contra as guerrillas na Galiza. Foi trasladado á prisión da Coruña xunto co tamén galeguista, e curmán de Castelao, Mariano Otero Castelao. No cárcere, foron torturados para que revelasen segredos do movemento antifranquista galega -a Otero Castelao mesmo lle tiveron que extirpar o bazo froito das malleiras. Ambos conseguiron escapar, aproveitando un permiso penitenciario, e permaneceron escondidos na aldea de Moreiras, en Celanova. En 1948 decidiron fuxir a Portugal, ante a imposibilidade de facer vida normal na Galiza sen a sombra do medo de que os puidesen recoñecer e os levasen de novo para o cárcere. Trasladáronse a Estoril, onde un amigo do pai de Xosé Velo, Luís López, os acolleu. En Portugal, un confidente da Polícia Internacional e de Defesa do Estado (PIDE) desvelou o seu paradoiro, polo que volveron ser detidos no cárcere de Lisboa. Grazas á intervención do presidente de Venezuela, Rómulo Gallegos, -que antes do golpe de Estado pasaba os veráns en Bueu con Castelao, Maruxa Mallo e Federico Ribas, entre outros- puideron saír do cárcere para viaxar a New York primeiro, e a Caracas despois. A loita de Velo contra as ditaduras Semellara que perseguido por un mal sino, Xosé Velo desembarcou en Caracas o 9 de outubro de 1948, un mes antes de que un golpe militar depuxese a Rómulo Gallegos da presidencia de Venezuela e instaurase unha nova ditadura. No momento de chegar á capital venezolana, Xosé Velo anotou no seu diario: "nada traio comigo máis que unha maleta, cinco dólares e moitas esperanzas arruinadas, pero sobre todo a vocación milenaria de paz e liberdade que nos prohibe facernos vellos". A pesar de que nun primeiro momento ía ocupar a cátedra de Filosofía e Letras da Universidade Central, o golpe militar obrigouno a traballar dando aulas nun colexio privado para poder sobrevivir. Non foi até un ano despois cando puido volver reunirse coa súa muller e os seus fillos, unha vez a familia puido viaxar tamén a Caracas para instalarse. No momento no que Xovita, Lino e Víctor chegaron a Venezuela, Xosé Velo xa se convertera nunha das principais figuras da resistencia contra a ditadura no país, e proseguira co seu traballo de pulo do antifascismo para enfrontarse contra as ditadura de alén do Atlántico, en Portugal e no Estado español. 1956 foi un ano importante para Xosé Velo, xa que resultou nomeado presidente do Lar Gallego, unha asociación galega de emigrados en Venezuela. A presidencia da institución permítelle acudir como delegado ao I Congreso da Emigración, que tivo lugar en 1956 na cidade de Bos Aires. Velo, que non era moi coñecido entre a emigración galega intelectual na Arxentina, espertou as simpatías dos asistentes ao congreso pola súa oratoria e a súa fonda convicción galeguista. A súa labor dentro do movemento antifascista na Península Ibérica e nos países suramericanos permitiulle establecer novos contactos e redes de colaboración. Entre eles, o xeneral Humberto Delgado, seguidor do ditador Salazar nos seus inicios, pero que se enfrontou ao dirixente portugués nunhas eleccións amañadas. Delgado, coa intención de depor o réxime salazarista, reuniuse con Velo no seu apartamento de Caracas, e alí, xunto con outros militares e antifascistas galegos, portugueses, brasileiros e españois, fundaron o Directorio Revolucionario Ibérico de Liberación (DRIL), ideado principalmente por Xosé Velo. Un continxente de 24 persoas, coordinado por Velo, Delgado, e os militares José Fernández 'Soutomaior' e Henrique Galvão, tomou o Santa María o 22 de xaneiro de 1961, e o renomearon como Santa Liberdade. O Santa Liberdade, símbolo antifascista Cando a Companhia Colonial de Navegação adquiriu o Santa María, unha embarcación construída en 1952 e destinada a que a emigración galega se trasladase a América, ninguén podía imaxinar que se acabaría por converter no principal símbolo antifascista da década dos sesenta. A operación 'Dulcinea' -ideada por Velo e que nun primeiro momento ía denominarse operación 'Compostela'- tiña un obxectivo claro: levar a cabo unha acción política de impacto internacional que lle permitise ao DRIL espallar a mensaxe do antifascismo e da liberación de Portugal e do Estado español. Con esta intención, un continxente de 24 persoas, coordinado por Velo, Delgado, e os militares José Fernández 'Soutomaior' e Henrique Galvão, tomaron o Santa María o 22 de xaneiro de 1961, e renomeárono como Santa Liberdade. O barco contaba cunha autonomía de 20 días, aspecto crucial polo que os membros do DRIL o escolleron, xa que pretendían prolongar o secuestro durante o maior tempo posíbel. O propio Velo tiña claro que o éxito ou fracaso da operación dependía de que os secuestradores non empregasen a violencia en ningún momento. A esperanza de Velo viuse truncada pola resistencia que a tripulación da embarcación presentou fronte aos membros do DRIL. Finalmente, un dos mariñeiros acabou resultando morto, e outros dous máis quedaron feridos. O galeguista, intentando no perder o rumbo da operación 'Dulcinea', decidiu desembarcar os feridos para que o secuestro do Santa Liberdade seguise a recoñecerse de xeito internacional como unha acción política de protesta contra o fascismo, e non como un simple secuestro froito da piratería. Despois de desembarcar o ferido máis grave na capital da Illa de Santa Lucía, Castries, a embarcación permaneceu durante doce días máis en mans do Directorio Revolucionario Ibérico de Liberación. Eses doce días supuxeron a mediatización do secuestro, no que se viu involucrado até o recentemente nomeado presidente dos Estados Unidos, John Fitzgerald Kennedy, quen foi cuestionado polo tema na primeira rolda de prensa despois de tomar posesión do seu cargo. Mentres tanto, no barco, Xosé Velo e o resto de membros do DRIL buscaban unha solución para poder deixar o Santa Liberdade sen seren apresados pola policía portuguesa. Esa solución viu do presidente de Brasil Jânio da Silva Quadros, quen tomara posesión o 31 de xaneiro de 1961. Quadros ofreceu un porto onde desembarcar e asilo político aos secuestradores. Finalmente, o 2 de febreiro, o Santa Liberdade chega a Recife, e os revolucionarios son recoñecidos como refuxiados políticos. Un legado para recoñecer Co secuestro do Santa Liberdade, Xosé Velo conseguiu dar visibilidade e denunciar unha situación que a comunidade internacional parecera esquecer: que no Estado español e en Portugal dúas ditaduras que mantiveran relación co fascismo e o nazismo seguían a manterse moitos anos despois da fin da Segunda Guerra Mundial. Velo, que xa non marcharía do Brasil até o seu pasamento o 30 de xaneiro de 1972 a causa do cancro de pulmón, seguiu a loitar pola liberdade dos pobos galego e portugués e para facer decaer as diferentes ditaduras que proliferaban por América do Sur. Mesmo cando a enfermidade o golpeou duramente, tivo forzas para fundar a libraría Nós en São Paulo, coa que chegou a publicar unha tradución ao portugués da obra de Rosalía de Castro. Acompañado da súa muller, dos seus fillos e do seu último gran compañeiro vital, o xornalista Miguel Urbano Rodrigues, faleceu Xosé Velo, mestre galeguista na procura constante da liberdade. O labor de Arraianos A produtora Arraianos Producións, e en especial Aser Álvarez, leva moitos anos vencellada coa recuperación da memoria e o pulo da figura de Xosé Velo. Desde a súa participación na guerrilla antifranquista galega, até o secuestro do Santa Liberdade, Álvarez dedicou moito tempo a investigar e traballar sobre a vida do mestre galeguista, ao que define como un "Quixote galego". O xornalista e produtor estrea este 30 de xaneiro un documental sobre a vida do antifranquista polo cincuenta cabodano da morte de Xosé Velo. Álvarez axudouse do testemuño do fillo menor de Velo, Víctor, e de diferentes persoas que, de xeito directo ou indirecto, acompañaron a traxectoria vital de Velo. O documental, chamado Xosé Velo. O Libertador Ibérico, forma parte do traballo que Arraianos Producións e a Deputación de Pontevedra están a levar a cabo para sacar do esquecemento a figura de Xosé Velo e o seu legado como antifascista concienciado.