Unha voz galega de seu

Vigo, anos 80. Entre as rúas Lepanto e Iglesias Esponda existía un canellón ruín e escuro que servía de minxitorio de urxencia, que acollía unha profusa comunidade de gatos sen dono e que era utilizada polos punkies locais para reunirse a beber cervexa e fumar cousas. A altas horas da noite, aquela canella constituía a ruta habitual para ir do Manco ao Ruralex, dous locais emblemáticos da bohemia viguesa da altura. Oculta entre os patios traseiros dos edificios, sombría e insegura, estimulaba fantasías presuntamente cosmopolitas, evocando outras ruelas parecidas do Soho londiniense ou do Bronx neoiorquino. Mais en realidade, aquela canella respondía ás características dunha corredoira do Vigo antigo, un carreiro da cidade agraria e pescadora que medrou a golpes, esquecendo eses cachos do seu urbanismo arcaico entre o asfalto das avenidas novas e iluminadas. O punk era un teito de uralita na paisaxe rural. O punk estaba tamén nunhas rúas ocupadas polas manifestacións do sector naval enfrontándose á policía nas protestas contra a reconversión industrial e polos estudantes que queimaban autobuses -que diga, vitrasas- pedindo tarifas reducidas no transporte público (si, queimábanse autobuses aínda que non estivese inventada a etiqueta kale borroka). O punk residía nuns barrios obreiros devastados pola heroína, nos peiteados de cores que se lucían no Kremlin, nos fanzines e casetes polos que circulaban ideas novas, e non tan novas, que prometían un futuro distinto. O punk, se cadra, era unha moza de Sarria enxertada no que nos parecía “a gran cidade” e que comezaba a escribir versos. O contexto era unha democracia acabada de estrear, unhas ilusións sobre o país que podería ser, un ambiente de descuberta que duraría o que durou. Entre o optimismo e o realismo había a mesma distancia que entre a ruptura e a reforma Talvez hai que ter en conta o contexto. E o contexto era unha democracia acabada de estrear, unhas ilusións sobre o país que podería ser, un ambiente de descuberta que duraría o que durou. Entre o optimismo e o realismo había a mesma distancia que entre a ruptura e a reforma. Todo estaba atado e ben atado, mais aínda existía a esperanza de que chegase quen cortase o nó gordiano coa espada de Artur. Era válido o diagnóstico de Dickens: Foi o mellor dos tempos, foi o peor dos tempos; era a época da sabedoría, era a época da tolemia; era a época da crenza, era a época da incredulidade; era a estación da Luz, era a estación das Tebras; era a primavera da esperanza, era o inverno da desesperación; tiñamos todo por diante, non tiñamos nada por diante; todos íamos ir directos ao Ceo, todos iamos ir directos cara ao outro lado... Xela Arias nace como poeta na cidade que asistiu, algo perplexa, á eclosión das performances do Grupo de Comunicación Poética Rompente. Antón Reixa, Manuel M. Romón e Alberto Avendaño non sabían daquela que aquilo que facían se chamaba así, performances, e mais facíanas. Editaban libros con deseños vangardistas de Antón Patiño e Menchu Lamas, recitaban versos iluminados por diapositivas con imaxes que alguén chamou dadaístas, improvisaban accións físicas absurdas que lembraban as pezas de Beckett ou o Cabaret Voltaire de Hugo Ball. E proclamaban en voz alta: “Viva a nación sioux ceibe e socialista dunha hostia dunha vez!”. A editora Xela Arias, talvez en tácito recoñecemento, propiciaría a edición do último libro de Rompente, A dama que fala, en Xerais. A poeta Xela Arias tamén gustaba de recitar ao vivo, de medir os seus versos en puxilato directo co público. E gustaba tamén de enfrontar o que hoxe chamamos proxectos multimedia, de relación entre diferentes artes: Tigres coma cabalos -co seu encontro entre poema e fotografía- é o máis coñecido, pero tamén hai que lembrar que escribiu letras para o grupo de rock Desertores ou que iniciou un proxecto con Fernando Abreu -Vencerse é cousa de se tratar, agora felizmente recuperado- no que se fusionaban a palabra, a música e a acción escénica. Coa mirada de hoxe, ese é un labor pioneiro, mais naquel Vigo era, simplemente, o natural. A falta de vocabulario especializado -non se falaba, por exemplo, de multimedia- non permitía bautizar as cousas de xeito que entrasen nos libros de Historia, mais o habitual era que os artistas de Atlántica colaborasen con Siniestro Total ou cos Resentidos, que o compositor Enrique X. Macías organizase concertos en salas de exposicións nas que os músicos tocaban a carón de instalacións plásticas realizadas para o evento, ou que un dj mesturase un discurso de Mao Zedong cos últimos ritmos importados desde Londres ao tempo que un deseñador mostraba as súas creacións na pasarela improvisada nun bar de copas. "Ela dixo nalgún momento que era unha persoa moi pouco institucional. Pode parecer curioso dicir isto cando estás nunha das principais editoriais do país, mais temos que ter en conta o contexto da época: está traballando no centro da periferia", di Ana Romaní No centro da periferia Nese caldo de cultivo madurou unha obra profundamente orixinal e, ao tempo, enraizada na sociedade da que xurdía. Xela Arias tomou o pulso dunha modernidade que se abría paso entre manifestacións aparentemente contraditorias para asentar unha voz que toma conciencia de clase, de nación, de xénero: “Escribo en galego porque estou aquí e, desde logo, Galicia pertence, aínda, aos derrotados”. De forma paradoxal, o que chamaban contracultura era, en realidade, a única cultura realmente existente. Vigo era, probabelmente, o centro dun proceso de cambio que estaba desenvolvéndose na sociedade galega, e unha das caras daquel cambio correspondíase co inicio da institucionalización dunha cultura até entón esquecida, perseguida, humillada. Edicións Xerais, onde Xela Arias comezou a traballar case desde os inicios, era unha atalaia privilexiada tanto para observar o estado da cultura como para proxectar novos horizontes. Todo estaba por facer e, polo tanto, era posíbel facelo todo: clásicos universais, literatura infantil, dicionarios e libros de texto, cómics... Se cadra, a paisaxe que se observaba desde aquel baluarte permitía botar contas de cal era o estado da cuestión mellor que calquera dos múltiplos miradoiros de hoxe. E o que se vía podía ser alentador, mais estaba, con certeza, moi lonxe de achegarse ao que se chama "unha cultura normalizada". A poeta e académica Ana Romaní apunta a esa contradición que fai parte da nosa identidade de entón: "Ela dixo nalgún momento que era unha persoa moi pouco institucional. Pode parecer curioso dicir isto cando estás nunha das principais editoriais do país, mais temos que ter en conta o contexto da época: está traballando no centro da periferia. Non é o mesmo falar da industria editorial hoxe que da industria editorial da década de 1980". A poeta vai medrando ao compás do crecemento daquilo que se chamou "cultura autonómica", tomando conciencia das eivas e das omisións e abrindo camiños inexplorados: a súa voz fala desde "muller, desde miope e desde galega". Reflexión tras o entusiasmo Ao entusiasmo daqueles primeiros anos sucedeulle o desencanto. Pouco e pouco fomos descubrindo que as cousas non ían cambiar tanto, que as expectativas excederan as posibilidades de transformación. E aquela voz inconforme e transgresora vai mudando, froito dunha capacidade de reflexión e de introspección que permite extraer da experiencia persoal e social os argumentos necesarios para cuestionalo todo: "A poesía debe indagar e cuestionar a orde das cousas, se non para que...". A poesía de Xela Arias comeza a revelarse como a dunha voz profundamente reflexiva: a rebelión non é gratuíta, senón froito dun estado de cousas insatisfactorio que talvez se reflicte nesa creba da sintaxe, na fractura da palabra e o verso, na greta pola que o sentido trata de abrirse paso. De novo é Ana Romaní a que apunta a ese procedemento do poema de Xela Arias: "Conecta o territorio do poético co proceso de procura, e creo que este é un dos eixos máis relevantes do seu derradeiro libro, Intempériome, no que hai un recoñecemento da busca dun saber. A súa poesía está imbricada na vida, é experiencia vivida, o cal non quita que sexa tamén traballo coa linguaxe ou proceso de esculca: mais é algo que procede dun pulso vital". Vida vivida e reflexionada, velaí un posíbel resumo da obra poética que homenaxeamos. Díxoo ela: " A poesía é material sensible pero non só: é tamén material altamente intelectualizado que nos pon en común co máis profundo de nós". Hai un camiño radicalmente individual nunha escrita que, non obstante, nunca renuncia ao seu destino como parte dun pobo. A vida real é aquela na que un se atopa á intemperie Ese Nós tamén foi mudando, tamén se manifestou poliédrico: foi a descuberta dunha marxinación por ser muller ("abóndanme os dedos das mans para cita-los nomes das que entre todos eran mulleres novas publicando naquel momento, e hoxe sóbranme os dunha man soa para contar as que sobreviviron daquilo"), por ser galega, por mostrar a inconformidade sen a máis mínima ambigüidade. "Desobediencia, pola túa culpa vou ser", proclama desde unha das citas que abren Intempériome. Hai un camiño radicalmente individual nunha escrita que, non obstante, nunca renuncia ao seu destino como parte dun pobo. E cómpre lembrar aquí que ese intempériome xorde por primeira vez como un berro ante a agresión do chapapote do Prestige nas costas galegas: "Intempériate, fogar dos rumorosos”. O persoal e o colectivo trénzanse nunha obra que protesta porque "a vida real é aquela na que un se atopa na intemperie". Valentín Arias, seu pai, explicábao así: "Tan intensas e punxentes como as súas arelas de liberdade, independencia e xustiza, eran nela o sentido e mais a práctica da solidariedade". A orixe e crecemento desa voz galega de seu que foi a de Xela Arias ten a ver co que fomos e co que somos e a súa recuperación e estudo debería ir acompañada dunha reflexión colectiva sobre o sentido que adquire a súa recepción na nosa sociedade. Se cadra, descubrimos que non hai tanta diferenza entre o canellón londiniense e a corredoira da aldea; que o importante é que se convertan nun "miradoiro libre desde o que a sociedade deixa unha fenda para a subversión, para a creación desde ela dun microcosmos de revolución afectiva".