Vestirmos a cabeza: as sombreirarías da Galiza 2020

Jana recibe unha clienta fiel, vén recoller un sombreiro vermello, impermeábel, con forma de campá. A clienta olla para a exposición da tenda, un local estreito e alongado de estilo minimalista, e interésase polas boinas de cores da tradicional marca vasca Elósegui, as favoritas de Jana. "Temos as boinas en varios tons, logo as de dúas…", coméntalle ela. "Este ano teño que coller algunha desas, non? Están de moda", comenta a clienta. Diante delas, ademais das boinas, expóñense unha serie de sombreiros de home e muller, gorras, viseiras, alas máis anchas e curtas, formas xeométricas ou cores nas tonalidades máis variadas. É irresistíbel pasar a man por algún, tocar a lá, admirar un sombreiro de palla da última tempada, pequeno e coqueto, moi similar a un do repertorio que a propia Ingrid Bergman empregou en Casablanca. A clienta de Jana contempla o seu encargo, posto enriba do mostrador. "Oh! Que marabilla", exclama. "A que si? Logo tamén tes este de ala máis ancha…", prosegue a vendedora. Cando Jana López ten que dicir o seu oficio para un trámite calquera, a persoa ao outro lado da fiestra adoita erguer a cabeza e debuxar unha mirada estraña, "debo admitir que é divertido presentarse como 'sombreireira'", di. Formada en Belas Artes e escaparatismo, residiu en Barcelona e Portugal até que decidiu voltar á Galiza e especializarse nunha prenda da que ela mesma reivindica como escusa para a diversión: "A sombreiraría é un negocio antigo. Teño un amigo, mestre na Primaria, que me contou que na súa clase saíu a palabra 'sombreiraría'. Ninguén sabía que significaba. Explicoulles que era unha tenda onde venden sombreiros. 'Onde venden roupa?', preguntáronlle, e el aclaroulles que non, só sombreiros. Pareceulles fascinante". E López teno claro: "Sendo un oficio antigo, imos darlle ao noso público o mellor dos negocios antigos: familiaridade e proximidade. Non só porque estea ao pé da casa, senón polo cariño. Austrohúngara quere ser unha sombreiraría de hoxe co bo de antes", asegura. Un trato familiar López abriu en marzo de 2017 a sombreiraría Austrohúngara no número 15 da coruñesa rúa Estreita de San Andrés, a máis recente –con diferenza de preto dun século– a respecto das outras casas de sombreiros galegas. O seu negocio retomou a venda de chapeus da Coruña cinco anos após o fechamento de Dandy, uns metros máis adiante do estabelecemento de López. O nome, explica, é unha homenaxe ao cineasta Berlanga, que en cada filme seu introducía esta palabra. Para ela o sombreiro posúe características "escultóricas" e estas marcaron e marcan as tendencias ao longo do tempo, nos anos 30 do século pasado as deseñadoras Elsa Schiaparelli e Coco Chanel (inimigas irreconciliábeis) expresaban cos sombreiros unha vontade artística e arquitectónica, na modulación dos espazos, das sombras e do art dèco: "Nunha voda real inglesa vemos a expresión máxima da arquitectura do sombreiro, xa non falo de Ascot, que iso é outro concepto", ri López. O clima é determinante para converter o que hoxe podemos ver como accesorio nunha prenda tan indispensábel como un abrigo, sobre todo, explica Concepción Sarandeses, "nas épocas de frío, que son as de máis encargos e cando máis vendemos". Sarandeses é a actual dona da sombreiraría Da Costa de Lugo, na rúa Conde Pallares 9, na que cara ao público é a encargada Ofelia Souto. A tenda, aberta en 1924, é a terceira máis antiga do país, con certa alma lusa: "O meu avó, de orixe portuguesa, coñeceu e casou coa miña avoa sendo moi mozos e abriron a sombreiraría. Entre os dous foron pouco a pouco. Logo continuou a miña nai e agora está nas miñas mans". Casados na década dos 20, as épocas cambiaron e, onde antes podía ver nas rúas un mar de sombreiros subir e baixar, hoxe, sinala Concepción, son as novas xeracións as que entran de modo cada vez máis frecuente na súa tenda: "Temos clientela de todo tipo. Hai clientes fixos, xente maior e xente moza, afeccionada ás viseiras, e que vén por primeira vez, proba e volve. Aconsellámolos bastante. Houbo unha época na que viña máis xente maior, pero están tomando o relevo as netas e netos". Comenta, mentres falamos, que agardan unha boa tempada de inverno despois dun setembro en transición. La Lucha, en Ourense, que actualmente rexenta Pablo Rodríguez -a cuarta xeración ao cargo dun negocio fundado polo seu bisavó en 1917-, e hoxe constitúe a segunda sombreiraría máis antiga da Galiza. O sombreiro como accesorio e o medo das profesionais a que sexa esta característica a súa derradeira pedra de toque, expón Pablo Rodríguez, actual propietario da sombreiraría La Lucha, en Ourense. Rodríguez é a cuarta xeración ao cargo dun negocio fundado polo seu bisavó en 1917 na rúa das Tendas, número 3, da cidade das Burgas, a segunda sombreiraría máis antiga da Galiza e, aclara Rodríguez, os tempos actuais non están a ser doados: "Hoxe en día o propietario dun pequeno negocio é raro que estea contento. A situación actual pon de manifesto algo que xa ocorría antes. Se os meus clientes non teñen salario, non teñen ingresos mínimos e non teñen seguridade económica, descartan os artigos accesorios como os sombreiros. Hai competencia forte, e iso é bo, hai artesáns fabricando sombreiros, tocados… Aumentaron tamén outros negocios mercando produto barato a un prezo alto", expón. Destaca, igual que López, un anovado interese das mozas e mozos nos chapeus nunha moda "cíclica", sostén, "nos anos 50 chegaron os rockabillys e os peiteados requirían ir descubertos, outras décadas empregábase máis ou menos, agora estamos nun momento onde o sombreiro se está a usar moito". Destaca Rodríguez fenómenos audiovisuais recentes e a emerxencia climática como principais motores: "No verán, coa calor vendéronse moitísimos panamá. Está ocorrendo o contrario que antes, o sombreiro que en verán era un accesorio agora está a ser imprescindíbel e en inverno, cos días cada vez menos fríos, si que volta a ser máis complemento", explica. Coincide con el López, que reivindica a subcultura e os seus produtos como parte da alma da súa tenda: "Ver un gorro de lá non estraña a ninguén, como tampouco as viseiras. As subculturas fixeron moito polo sombreiro, tamén o audiovisual, temos o fenómeno de Peaky Blinders. Existe clientela de 17 anos que vén preguntar polas gorras que aparecen na serie. Unha xeración enteira nova está procurando a súa personalidade a través do sombreiro como símbolo de identidade, é algo moi rico". O ritual da compra O proceso de compra é unha parte especial do negocio dos sombreiros, mais destaca López que non se diferencia moito "do dunha zapataría, onde procuras comodidade e estética". A ela gústalle que sexa "divertido". Coincide con Rodríguez, que intenta explicarlle ao público a historia deses chapeus históricos, vestidos por políticos como Winston Churchill e o seu modelo homburg ou actores como Humphrey Bogart e o seu borsalino. Son bos coñecedores destas tradicións e da importancia da relación coa clientela os donos de Iglesias, en Santiago. Fundada en 1912, é a sombreiraría máis antiga da Galiza, cun escaparate e un local "nos que perduran toda a esencia", presume Celestino Fernández, copropietario do negocio, que ocupa todo o edificio do número 34 da rúa do Vilar. Neste negocio, onde mercaron chapeus personaxes que van desde Castelao até Xosé Manuel Beiras ou o tenor Pavarotti, destacan as orixes de humildade e traballo do seu fundador, Celestino Iglesias, un home que pasou dos traxes á confección de chapeus: "Era unha época na que a xente se procuraba a vida como podía. O meu avó quixo aprender xastraría, foi a Madrid facer un curso e acabou especializándose en sombreiros. Comezou cunha gorra militar, unha viseira, desfíxoa e volveu facela para atopar o seu patrón", expón Fernández. Opina, ao igual que López ou Rodríguez, que a escolla do sombreiro non se diferencia da doutros artigos como os zapatos, pero si confesa que parte da clientela entra no local cunha idea preconcibida do modelo que quere usar ou mesmo cun modelo xa escollido da casa: "Un sombreiro non é o mesmo en todos lados, non é igual un de dez que outro de cen. Cos zapatos enténdeo todo o mundo". O local de Iglesias, recuberto das cores vermellas e negras das caixas de sombreiros e da madeira centenaria contrasta cos brancos e negros e limpeza de formas de Austrohúngara, onde López nos leva á trastenda. Nela están dispostos de arriba a abaixo todos os chapeus da nova tempada, entre eles un modelo bucket hat impermeábel, tendencia na xuventude, de cor rosa e estampado de leopardo: "En 1983 LL Cool J, o rapeiro, sacou un dos álbums máis famosos da historia, na parte de atrás saía el cun ghetto blaster levando un bucket hat negro. Para min é unha das imaxes máis icónicas da sombreiraría". Da roupa ao chapeu Do téxtil á vestimenta da cabeza pasou, como na súa época fixo Iglesias, o deseñador Félix Oliveira coa firma Félix De Martín: "Comecei de rebote. Sempre estiven dedicado ao téxtil, mais nunca pensei nos chapeus. Nun negocio que tiven na Coruña de prendas de muller pedían pezas para a cabeza e comecei a facer algunha. Vin que aquilo ía a máis e especialiceime. É un mundo marabilloso, que engancha, artesán, cunha historia centenaria, até certo punto máxico. Facer un chapeu dun material como a lá ou a palla é fermoso e práctico. Aínda por riba resalta a personalidade". Desde 2015, cun obradoiro na rúa García Mosquera (Ourense), formouse nos chapeus e hoxe deseña con mimo para home e muller tocados e sombreiros onde a estética xoga un papel crucial: "Neste negocio artesán, seguindo a tradición británica, pode haber hat makers ou milliners, por exemplo. Nós somos modistos de sombreiros, por dicir unha categoría. Facemos moito de home, pero traballamos tamén de muller, é un obradoiro completo. Agora mesmo somos dúas persoas, damos formación e aulas para que perdure o oficio. Hai un baleiro no mundo da moda, non hai especialización nos sombreiros, temos bolseiros e xente que vén aprender e perfeccionar as técnicas", comenta Oliveira. O deseñador reivindica que este negocio ten "que ser moderno e adaptarse ás novas tendencias" e co ollo posto "nunha calidade óptima e a boa atención ao cliente". A elaboración da peza destaca pola beleza das mans e o tratamento da materia prima: "Depende moito do material que vaiamos empregar, hai fieltros de lá ou de cabelo, palla… Tomando de base un sombreiro de fieltro tipo chégannos en campás de tea, primeiro aprestámolo [...], sen produtos químicos. Despois vaporizámolo dunha maneira moi potente para traballalo, metémolo nunhas formas (contemporáneas, mais tamén temos do século pasado) e dámoslle unha base de ferro e cepillado. Despois trabállase a man. Chega logo a quenda dos adornos, os pequenos detalles exteriores, e, finalmente, chega á cabeza da nosa clientela".