Urbano Lugrís: 50 anos de surrealismo mariño

Urbano Lugrís González é fillo do poeta e xurista Manuel Lugrís Freire e da pianista Purificación González Varela. O seu pai foi fundador da Real Academia Galega, do xornal A gaita galega (o primeiro publicado integramente no noso idioma no continente americano), e foi membro das Irmandades da Fala e do Seminario de Estudos Galegos. A súa nai tivo unha carreira de éxito como intérprete de piano ao longo de toda a xeografía do país, así como de profesora de música e canto na Coruña. Paralelamente, o seu irmán Urbano, do cal herdará o nome o seu sobriño, foi un recoñecido pintor romántico e profesor de debuxo, polo que, tendo en conta tales antecedentes, resulta lóxica a posterior inclinación do coruñés Urbano Lugrís polas artes. Logo duns primeiros anos de formación autodidacta e tras abandonar os estudos de Perito Mercantil na cidade herculina, marcha cara a Madrid no 1930, onde entra en contacto coas esferas artísticas da época. Alí, xunto con Rafael Dieste, enrólase nas Misións Pedagóxicas e pasa a formar parte do grupo de intelectuais vangardistas que xorde da Residencia de Estudantes, entre os cales destaca Federico García Lorca. De feito, Lugrís comeza a traballar deseñando os diferentes decorados para os espectáculos de A Barraca, o que lle permite viaxar por toda a península e coñecer a realidade social e artística do momento. En consecuencia, chega a asinar o manifesto de artistas e intelectuais a favor da República e participa na Guerra Civil. Tras o conflito bélico, o pintor coruñés instálase na súa vila natal coa súa familia e comeza a dedicarse por completo á pintura, se ben nunca foi a súa actividade exclusiva, xa que sempre cultivou outras facetas artísticas nos eidos da ilustración, a poesía, o muralismo e a fundación da revista Atlántida no ano 1954 xunto cos seus amigos Xose María de Labra e Mariano Tudela, para a que publicaría numerosos artigos e diversos deseños ao longo de todos os seus números. Os seguintes dez anos poden determinarse como o momento álxido da súa traxectoria, debido a que compaxina consecutivas exposicións da súa obra con abundantes encargos para decorar as paredes de cafés, institucións, hospitais e incluso embarcacións. A morte da súa dona no 1961 afundiríao nunha profunda depresión e conseguinte crise existencial, polo que parte a Vigo en busca de novas paisaxes que inspiren o seu imaxinario. Morre a finais do 1973, deixando dous fillos, un dos cales, Urbano Lugrís Vadillo, continuaría os pasos do seu proxenitor no ámbito pictórico. Así pois, o particular estilo de Urbano Lugrís González caracterízase como unha conxunción de elementos e experiencias que inflúen no pincel do máximo expoñente do surrealismo na Galiza (co permiso de Eugenio Granell). A súa paixón desde neno polas lendas mariñas, a mitoloxía celta xunto co contexto náutico da Coruña, provoca que o ámbito atlántico e oceánico sexa unha constante ao longo de toda a súa produción artística. Paralelamente, a representación de paisaxes de ensoño, mundos oníricos, contornas fantásticas, así como atmosferas de raizame metafísica e imposible, implican un claro surrealismo vangardista. É por iso que da cohesión destes dous trazos, a historiografía e a crítica da arte acuñan un termo específico para encadrar o exclusivo estilo de Lugrís: o surrealismo mariño. Neste senso, é preciso mencionar diversos lenzos tales coma Lenda mariña, Fantasía Mariñeira ou Lumes de San Telmo, entre outros. Por outra banda, a súa obra caracterízase pola importancia capital que lle concede ao debuxo, o cal probablemente herda das súas temperás ensinanzas ao carón de seu tío. Esta predilección pola liña axudan a que os seus óleos adquiran un compoñente minucioso e detallista, e incluso outorga ao autor unha notoriedade como debuxante que se reflectirá en varias exposicións exclusivas dos seus bosquexos. A luz é tamén un compoñente fundamental no estilo de Urbano Lugrís: a nitidez das súas imaxes vén dada por unha luz limpa e con suaves transicións nos claroscuros, o que contribúe á creación desas paisaxes tan inquedas, enigmáticas e características do surrealismo. Sumado á ampla paleta cromática que manexa, os seus cadros reflicten unha absoluta plasticidade, que entronca con influencias da pintura flamenga e os mestres surrealistas europeos, sen ir máis lonxe. A introdución de novas técnicas, como a colaxe, e, sobre todo, o muralismo, contribuíu a popularizar a sinatura do artista coruñés por toda Galiza e o resto da península. Existen aínda na actualidade múltiples paredes decoradas cos mundos de entresoño e fantasía de Lugrís. En Vigo, destacan os murais do antigo Gran Hotel; na Coruña, os da rúa Olmos e en Santiago de Compostela existiron varios ornamentando os tabiques do antigo Sanatorio Álvarez, na rúa Doutor Teixeiro, e que a día de hoxe se repartiron por distintas localizacións, como o Museo de Pontevedra, ou a recentemente adquirida pola Cidade da Cultura Translación do corpo do Apóstolo a Santiago. Lamentablemente, en moitos dos casos nos que continúan nos locais de hostalaría orixinais, o seu estado de conservación non é o máis axeitado, de aí que xurdira o presente interese e necesidade por declaralos BIC (Ben de Interese Cultural). Os seus inicios no surrealismo Unha das obras máis senlleiras e populares de Urbano Lugrís González é a Habitación do vello mariñeiro, que finaliza preto do 1946, polo que se confirma coma un dos seus óleos máis temperáns nos que comeza a asentar as bases do seu particular estilo. Estamos ante un retrato no que non hai retratado, mais no que a través dos obxectos o espectador pode chegar a adiviñar o carácter, os gustos e a peregrinación vital do habitante da estancia. En canto á composición, o autor herculino válese da modificación das liñas de fuga para lograr o seu obxectivo, que non será outro que dirixir a atención cara dous elementos principais do cuarto: a poltrona baleira, xunto coa fiestra aberta. Lugrís pretende desde a primeira ollada introducir o observador nun ambiente inquietante, causando o efecto de intrusión nun lugar privado. O libro aberto en primeiro plano, a medio ler, non continúa senón este sendeiro mediante o cal se está a pintar unha atmosfera misteriosa e irreal, debido á distorsión das proporcións do cuarto. O conxunto de obxectos invitan a unha lectura en clave simbólica. As ferramentas de mariñeiro así coma a decoración de temática náutica introducen ao espectador no imaxinario do pintor, que sen dúbida debeu resultar influído pola poesía vangardista de Manuel Antonio. Os barcos que apuntan cara ao orbe veñen a identificarse, segundo algúns autores, coa barcaza de Caronte e o engano, xa que se sostén dun anzol, e o propio Lugrís escribe algún verso sobre esta temática. O resto das embarcacións presentes no lenzo atópanse constantemente en situacións comprometidas: ou ben están presas dentro dalgunha botella, ou ben no medio dalgunha tempestade, aumentando o suspense da escena. No prato de cerámica holandesa, represéntase o mito mariñeiro do Holandés Errante, a lenda do barco pantasma condenado a vagar polos océanos durante toda a eternidade, ao igual que o artista na busca da inspiración, e o ser humano da súa razón de ser. Polo tanto, estase ante unha referencia puramente existencialista, corrente filosófica tan en auxe nas décadas dos 40 e 50 do século pasado. Cómpre mencionar que nesa peza de vaixela, Lugrís asina coas inicias do pseudónimo que usa nos seus escritos, Ulises Fingal. Sen dúbida, a Habitación do vello mariñeiro supón unha das primeiras manifestacións pictóricas do surrealismo mariño, e onde se asentan os alicerces deste particular estilo practicado polo coruñés. A ausencia do protagonista máis a profusión de obxectos sobre a súa vida conseguen definir o carácter do personaxe a través da evocación de recordos e vivencias, algo moi semellante ao que xa se pode observar nos lenzos de José Gutiérrez Solana (O vello armador), só que nese caso si hai retratado. En definitiva, trátase dunha selección de recursos postos ao servizo do artista co fin de transmitir esa percepción do inquietante, a intromisión da mirada do espectador nun emprazamento estraño, descoñecido, irreal: surrealista. Así pois, malia resultar algo predominantemente innovador, é posible apreciar nas obras de Urbano Lugrís influencias directas do Quattrocento italiano ou da pintura flamenga, no gusto pola minuciosidade e o detalle. Joachim Patinir, autor belga do século XVI, maniféstase coma un distinguido exemplo, e pon de relevo o interese pola paisaxe ao tempo que presenta lenzos de temática relixiosa e mitolóxica (A barca de Caronte). A atención especial que aporta Lugrís na maioría dos seus lenzos ao mar e os seus estados débese vincular co barroco holandés e as escolas especializadas no xénero das mariñas. A medida que o polifacético artista da Coruña avanza no desenvolvemento da súa arte, muda a súa pintura cara a unha maior depuración formal e temática. As pezas son máis diáfanas, o tema é o grande protagonista de case toda a superficie do lenzo, acompañado unicamente de motivos recorrentes ao longo de toda a súa obra: o océano e os seus accidentes xeográficos, o litoral galego, o mundo náutico ou a mitoloxía celta e atlantista. Esta etapa coincide cos seus encargos como muralista nas capitais galegas, efectuando paramentos que exaltan a paisaxe das propias vilas, mais sempre a través da súa particular visión, e mediante a prodixiosa técnica que caracteriza o pincel de Urbano Lugrís. Como apuntamento necesario, cómpre mencionar que a súa herdanza estilística tería continuación no seu fillo tamén pintor, Urbano Lugrís Vadillo, o cal persiste na elegancia do detallismo extremo e as paisaxes surrealistas mariñas. En definitiva, neste ano 2023 no cal se conmemora o 50 aniversario do falecemento dun dos pintores galegos contemporáneos máis prolíficos e diferenciais da súa época, cabe salientar a figura deste poliédrico artista, que marcou un antes e un despois no panorama pictórico nacional e cuxas obras, hoxe en día, continúan a ser prezadas mostras que manifestan a particular visión da cultura galega e o país que tiña Urbano Lugrís González.