Tradición naval

No ano 1991, un grupo de estudantes da Escola de Carpintaría de Ribeira de Marín (O Morrazo), impulsados polo etnólogo e antropólogo sueco Staffan Mörling, localizou e desenterrou na praia de Caldebarcos de Carnota (comarca de Muros) o pecio da Mariña, a última lancha xeiteira da Galiza. Un barco característico da ría de Muros que chegou a contarse por centos e do que, xa daquela, non quedaba ningún exemplar. Arredor do achado da Mariña e da existencia previa dalgunhas entidades que xa realizaban algunha actividade arredor dos barcos tradicionais –principalmente na ría de Arousa–, cinco colectivos organizaron en 1993 o I Encontro de embarcacións tradicionais da Galiza. A Confraría da Dorna de Ribeira (O Barbanza), Amigos da Vela Latina de Carril (Vilagarcía de Arousa, O Salnés), Amigos da Dorna Meca do Grove (O Salnés), A Buxaina de Coruxo (Vigo), o Museo do Pobo Galego e a propia escola taller de carpintaría de ribeira, artellan en Ribeira este primeiro encontro de embarcacións co que buscaban evitar que máis barcos corresen o mesmo destino que a dorna xesteira. Esta primeira xuntanza propiciou que cada vez máis colectivos se fosen sumando á iniciativa. Así, desde 1993, unha gran concentración de embarcacións tradicionais xunta cada dous anos, nun porto galego diferente, naves representativas do patrimonio marítimo galego e doutras nacións de Europa. Trátase dun encontro que ten por obxecto pór de manifesto a riqueza do patrimonio marítimo e fluvial da Galiza e a necesidade de conservalo. Coa convocatoria da Federación Galega pola Cultura Marítima e Fluvial (Culturmar) e da asociación local A. C. M. Os Patexeiros, o porto de Sada, na comarca da Coruña, reúne nesta fin de semana arredor dun cento de embarcacións galegas que, polas características das nosas costas e as casuísticas da evolución do sector, teñen uns trazos singulares únicos no mundo. O encontro de Sada –e todos os que o precederon desde 1993– amosan o traballo no eido da recuperación do patrimonio feito polas asociacións e, ao mesmo tempo, supón unha actividade de dinamización social e de lecer, converténdose nunha festa atractiva para veciñanza e visitantes da vila que acolle unhas xuntanzas que decorren de maneira bienal. É unha oportunidade de contemplar, reunidas nun mesmo porto, embarcacións de toda a costa galega, mais tamén de Portugal, Euskal Herria, Catalunya, Murcia, Andalucía, Canarias, Francia ou Irlanda. Estes encontros permítennos, aliás, sinalar unha certeza: en comparación coa frota europea, a da Galiza presenta unha elevada variedade de tipoloxías. O pobo galego sempre tivo unha intensa relación coa costa e cos ríos e, froito desta relación, os carpinteiros de ribeira demostraron un espectacular enxeño, experiencia e pericia tanto para adaptar a fisionomía dos barcos ás diferentes características das rías, da costa de mar aberto e dos ríos, como para adecuar as embarcacións aos diferentes traballos de pesca ou de transporte de persoas e de mercadorías, e en moitos casos á destreza dos propios armadores das embarcacións. Ademais, no caso da pesca, para máis diversidade, os barcos tamén foron adaptados ás diferentes artes e aos diferentes mares nos que ían levar a cabo os seus traballos. "Os nosos 1.500 quilómetros de litoral teñen unha inmensidade de diferenzas en canto ás condicións de mar, de fondos, de abrigos, de climatoloxía, de pescarías... Multitude de circunstancias que obrigan a que cada localidade ou a que cada zona de cada ría deseñe os seus propios tipos de barco", explica a Sermos Galiza José Luís Sacau, presidente de Culturmar. "Incluso unha mesma tipoloxía ten pequenas diferenzas entre un porto e o porto veciño. Algo que, por exemplo, no Mediterráneo, non acontece: a costa e a climatoloxía son máis homoxéneas e por tanto as embarcacións tamén o son", engade Sacau. A esta variedade topográfica da Galiza súmase a influencia recibida das diferentes culturas atlánticas, cantábricas e mediterráneas que chegaron ás costas da Galiza coas súas embarcacións, mostra da potencia pesqueira e comercial que sempre ostentou o país. Barcas de paso, barcos de dornas ou carochos nos ríos. Gamelas de Coruxo (Vigo), gamelas da Guarda (O Baixo Miño), chalanas, bucetas, botes, botes polbeiros, dornas, xeiteiras, racús, galeóns, tarrafas, traiñeiras, trincados e balandros. De norte a sur, de leste a oeste. Por todo o país atopamos embarcacións de diferentes tipos e tamaños que durante séculos contribuíron aos labores de pesca e marisqueo, así como de transporte de persoas e de mercadorías. Con vela latina, mística, terzo, cangrexa ou de relinga. Con casco en calime ou a tope. De 16 metros de eslora ou de só tres. A fisionomía da frota tradicional galega é tan diversa como diversos foron os usos que se lle deron e os espazos nos que realizaron as súas funcións. A experiencia e pericia para construír tal diversidade naval, demostrada ao longo dos anos polos carpinteiros de ribeira, e transmitida en moitos casos de xeración en xeración, transitou escasamente até a actualidade, se ben chegou a ser un sector industrial punteiro na Galiza. Tal é o caso, por exemplo, de Outes, na comarca de Noia. A principios do século XX, Outes e a súa parroquia do Freixo foron, respectivamente, o concello e a parroquia con máis carpintarías e talleres de construción de embarcacións de madeira na Galiza, contándose até 36. Non obstante, esta actividade industrial entrará en declive a partir de 1940, sendo substituída por empresas que incorporan materiais novos, alén da madeira. Ademais, a irrupción dos motores foi un alivio para aqueles mariñeiros que tiñan que navegar a vela ou a remo nunhas condicións non sempre idóneas. Moitos barcos tradicionais galegos non foron quen de adaptarse á instalación dos motores, como é o caso das propias lanchas xeiteiras. Outras embarcacións si: as dornas, por exemplo, ao instalar motores foraborda, resistiron mellor o empurrón do desenvolvemento industrial da época. Aqueles barcos que non se adaptaron comezaron a desaparecer. Unha caída que se viu fortemente acelerada nos anos 90 coa chegada da fibra como revulsivo na industria. Nese momento houbo subsidios para favorecer que as embarcacións tradicionais de madeira se substituísen por barcos de fibra, material máis barato en canto a mantemento, aínda que realmente non máis fiábel sobre as ondas, segundo recoñecen os propios mariñeiros. Construír un barco de fibra ou de metal supuña ter que abater o barco anterior, levando á desaparición os barcos de madeira. De 36 a só catro Na actualidade, fican só catro carpintarías en activo en Outes, un declive propiciado non só pola actualización das técnicas de fabricación senón tamén polas necesidades dun sector, o da pesca, que na Galiza deixou de estar representado maioritariamente por propietarios individuais que pescaban para subsistir e por pequenas empresas familiares, a sociedades comerciais. Deixando atrás as técnicas de pesca tradicionais e apostando por aquelas "máis modernas", como o arrastre, que supuxo a aparición de especies novas e mellorou a capacidade de explotación comercial, convertendo a pesca nun negocio. Mais o caso de Outes non é unha excepción e na Galiza só fican 14 estaleiros tradicionais en activo, pequenas carpintarías que dan traballo a 133 persoas. Poucas son xa as embarcacións novas que se botan no país e a maioría destes talleres sobreviven a base de realizar reparacións en embarcacións que xa levan anos sorteando as ondas. Mais a modernización da fabricación de barcos non é a única causa do declive e da desaparición desta industria tradicional. A desprotección e a fraxilidade destas instalacións maniféstase en non poucas ocasións con noticias de que o lume calcina por completo un ou outro estaleiro. Foi soado o caso de Moaña, no Morrazo, cando en 2017 ardeu por completo o estaleiro de Casqueiro, destruíndo a tradicional factoría e todo o material que almacenaba no seu interior. Só ficaron en pé as súas catro paredes. E máis recentemente o lume destruíu tamén a última carpintaría de ribeira que existía na Mariña. O pasado 4 de xullo un incendio devorou o estaleiro Francisco Fra Rico, con máis de 200 anos, co agravante de que non só se botou a perder a infraestrutura, senón que boa parte de planos e maquetas históricas, e practicamente irreproducíbeis perdéronse para sempre coas lapas. Patrimonio tamén inmaterial, os coñecementos necesarios para a construción das embarcacións tradicionais, que tamén precisa ser conservado. "Salvagardar o barco de madeira non é unicamente protexer o obxecto. Arredor del salvagárdanse todos os saberes necesarios para a súa construción. E non só construílo, senón como se deseña un barco. Son os coñecementos os que se intentan gardar cando se conserva un barco. Non é tan importante a embarcación en si como todo o que ten arredor, incluso as maneiras de navegar. Todo este mundo arredor do barco", explica a Sermos Galiza José Luís Sacau.presidente de Culturmar. Os cambios no sector pesqueiro súmanse á inexistencia dun sistema educativo que contemple a formación regrada na carpintaría de ribeira. E é que na Galiza só hai un ciclo, de grao medio, relativo á construción naval en madeira para barcos recreativos. "Por facer unha comparación, no País Valencià teñen ciclos formativos de fallas porque entenden que é unha tradición no seu país. Pois aquí, a tradición milenaria de construír barcos non está sustentada por unha política educativa de novos carpinteiros. É algo que nos parece absolutamente inexplicábel", afirma Sacau. Xunto a isto, a falta de substitución xeracional nos estaleiros aboca as embarcacións tradicionais a desaparecer da memoria colectiva. Un esquecemento que Culturmar busca frear desde hai xa 30 anos. Os Encontros de Embarcacións Tradicionais da Galiza, que organiza Culturmar en colaboración con entidades locais, dinamizan sectores como a velaría, os efectos navais, tarefas artesás ou a carpintaría de ribeira, oficios sen os cales non existiría a gran diversidade de embarcacións tradicionais que temos na actualidade na Galiza, e unha profesión que hoxe en día está en perigo de extinción.