Os tótems do Entroido galego: do Meco ao Momo, pasando polo Urco e polo Ravachol

Todo anuncia a primavera, que o sangue altera: as mimosas, as camelias, as bandadas de estorniños, os días que alongan as horas de luz, o sol manso que asoma apoucado... E cómpre celebralo. Dáselle entrada co Entroido e festéxase con ancestrais tradicións. O primeiro será acoutar os espazos da celebración, erguendo, a xeito de bandeira, de ídolo entronizado no centro da praza, na eira, na encrucillada, un moneco xigante, feito de palla, trapos e cartón, como un espantallo para ameazas de ruíns fados e tristuras. Trátase de ídolos do Entroido, con diferentes nomes segundo a zona. Antigo herdo dos festivais romanos na honra de Dionisio, o Baco romano, e de Saturno, das Carnestolendas, parte do ciclo festivo agrario anual, dando paso á liberdade creativa e retranqueira, á máscara, a desfiles de carros adornados sobre os que predomina o carácter erótico, de pasaxe, de iniciación no ritual da vida, incitación ás relacións cando toca. Como efémera estatua, érguese no Entroido ese pau ou estada co gran moneco retranqueiro pendurado Tótems construídos pola instintiva e espontánea intervención popular, agora encargados polas comisións a casas especializadas, complementados con pirotecnia e efectos, valencianas as máis. Pois tamén as fallas levantinas de Iberia teñen esa mesma orixe, sofisticadas en canto supoñen de fondo e forma. Pola contra, na Galiza manda a improvisación, mesmo o desnorte, entre outros flocos da aculturación, da tradición e da creación maltratados. Chega a festa do Entroido galego, das chocas, dos axóuxeres e dos folións, do ruído, para espertar do letargo invernal. Todo ídolo ten algo de sobrenatural, de celestial ou infernal, de deuses ou demos aos que representa. Son fetiches respectados e mesmo adorados con ancestrais códigos relixiosos, animistas, isto é, que lles outorgan propiedades dos vivos. Pois a relixión é o que "religa" presentes con fondas raiceiras de difícil explicación, onde mesmo están os deuses e a teosofía. Máis aínda nestes confíns onde as relixións se superpoñen: católicos, apostólicos e romanos, de santuarios de todas as castes, de imaxes de santiños, ben entronizados e venerados, con novena, festa, procesión e ofrendas... Pero tamén de fondas raiceiras panteístas, en relación cunha natureza que nos soporta e nos dá vida como deus supremo... e que semella non querer aturarnos máis. Ídolos erguidos no corazón da festa pagá Así é que no lugar común, como efémeras estatuas, anticruz, érguese no Entroido ese pau ou estada co gran moneco retranqueiro pendurado. Efémero ídolo que durará, cando máis, a corentena que lle correspondería ao tempo do Entroido. É levantado en festa, baixado, despedido ou chamuscado tamén en algarabía catártica de loito e dó. Choqueirada integral. Ídolo coñecido as máis das veces por Meco, solitario, ou mesmo tamén, en ocasións, acompañado da súa parella, a Meca. Iso si, ambos os dous marcando os seus órganos sexuais, nabo na man, restras de allos ao pescozo, e coroados de ridículo chapo ou cornamenta. Poida tamén que sobre a solaina, porta ou xanela dalgunha casa campe un particular símbolo familiar do Meco. Deuses do Entroido, herdo das festas grecolatinas, as bacanais, saturnais e lupercais —herdeiras doutras máis antigas, que pasan polas exipcias a Apis, con orixe nese oriente no que nacen tantas cousas, a lei e a palabra... A cousa non quedará unicamente nesas orixes, ampliaranse as achegas e máis aínda neste noso confín que emproa a portos e a encrucilladas, que sabe recibir, adoptar e entregar. Así que, co tempo, fóronse incorporando outras influencias, para en cada ídolo do Entroido, en cada máscara, como se se tratase de substratos arqueolóxicos, atopar e concluír que a tradición transita, recibe, adopta ou mesmo refuga o que non lle interesa. Pois velaí que, finalizado o tempo do deus de dúas caras, Xano, Xaneiro, e encetado o Febreiro das februa (verba da que deriva febre), o tempo de purgar, tocará a purificación e farase mediante os Catro Elementos, especialmente a través da auga e do lume, acendendo a luz das candeas, tempo da Candeloria e de San Brais... Bendícese a luz neste bretemoso país, envolto tamén en tópicos, esperpentos, supersticións e ruralismo ancestral. É tempo de catarse, desafiando a morte, a escuridade, a tristura e as soidades. E farase con algarabía festiva, con batallas de fariña, xogos e cucañas, botando a correr o galo, romper as ondas... a mudar o dereito do revés. Ao respecto do Meco non esquezamos a lenda do Grove, a que fai relación a un señor ditador feudal con este mesmo nome e con todos os abusivos dereitos sobre a comunidade. Sentenciado e aforcado nunha figueira do castelo do Siradella, a veciñanza asumiu, como en Fuenteovejuna, todos a unha, que foran todos culpábeis de acabar co Meco Aos ídolos chámaselles como a mesma festa, Entroido, como tamén Labardeiro, Lardeiro, Chocalleiro, Felo... por canto supoñen de enlardados, sucios, cubertos de felechos de cores, enchafallados no feísmo integral. Porén, será o nome máis común para estes símbolos o de Meco, como rei do Entroido. Interesante denominación, merecedora de maiores estudos. Quizais en relación co verbo latino irregular, moneo, monens, como o que amoesta, rememora, avisa, é dicir, o que anuncia o Entroido. Verba tamén con certo parecido a monacus, monxe e mesmo a un mecum (comigo). E poida que se corresponda con demonecus, por canto carga de irreverente demo ou cun omeco (hominecus). Así é que a terminación meco quedará como diminutivo despectivo, de algo trangalleiro. Ao respecto do Meco non esquezamos a lenda do Grove, a que fai relación a un señor ditador feudal con este mesmo nome e con todos os abusivos dereitos sobre a comunidade. Sentenciado e aforcado nunha figueira do castelo do Siradella, a veciñanza asumiu, como en Fuenteovejuna, todos a unha, que foran todos culpábeis de acabar co Meco. Mesmo se di que, desde entón, se coñece os habitantes do Grove como Mecos. Urco, o demo por medio... Un final de lume purificador O Meco está ben representado no Entroido do interior sur, vencellado á idea de irreverencia, grotesco, trasgo, xigante, anunciador da troula, con algo de demo, de Huerco, Urco ou Orco metemedos. Orco representado no entroido de Pontevedra até que nos exóticos anos do Modernismo rematará enfrontándose á novidade do loro Ravachol, para pasar este a presidir o Entroido da Boa Vila en recordo da exótica e mal falada ave que o boticario don Perfecto Feixoo tiña ás portas do seu negocio. A tradición do Urco, entre outros vellos e novos tópicos que envolven as paisaxes e paisanaxes galegas —o Entroido, a morte, os caciques, a droga, o sexo....— será aproveitada no recente thriller televisivo Néboa. Outro nome tamén que se lle dá ao mesmo ídolo é o de Momo, en relación co deus grego Momo, exiliado do Olimpo por algareiro e carallán, retranqueiro e falangueiro. Divindade protectora dos poetas, represéntase cun cetro na man rematado nunha máscara. Xeitos de monstros que inspiran moita da literatura iniciática infantil que tenta arremedar o medo. Entroido, Meco, Urco ou Momo, o Mércores de Cinza sucumbirán, serán despedidos tras condución fúnebre multitudinaria, acompañada en Enterro da Sardiña, figura de retranqueira lectura, xa que sería o peixe o que habería que xantar desde entón, segundo manda a Coresma, para despedirse temporalmente das carnes. Choqueiro funeral, acompañado da lectura de testamento entre comitiva de falsos cregos, viúvas, choronas... para ser despedido, chamuscado, guindado ás augas do mar ou do río. Ou mesmo regalado a un cacique. Remata así en cinza gris o colorido tempo de liberdades do Entroido, para nesa dialéctica vital abrir a antítese, as regras e o sometemento da Coresma. E ao cabo dun ano, o Entroido e o Meco rexurdirán das súas cinzas.