Sementando alternativas: a loita contra o deserto verde

O monocultivo de eucalipto na Galiza non é unha novidade. A súa plantación en masa remóntase xa aos anos 40 coa chegada do franquismo. O réxime rematou co uso maioritariamente silvopastoral que tiveran os montes até daquela e expropiounos para dedicalos á produción forestal masiva de especies como o eucalipto. Coa chegada da democracia as veciñas e veciños recuperaron a xestión comunal dos montes, mais a realidade do eucalipto chegara para ficar. O cambio de mans non mudou o modelo forestal e a superficie ocupada polo eucalipto continuou medrando até o día de hoxe. No Plan forestal da Galiza do ano 1992 cifrábase a extensión do eucalipto –sumando masas puras e outras mesturadas con outras especies– en preto de 220.00 hectáreas. Os obxectivos de futuro pretendían que esta especie chegase a ocupar en 2032 unhas 245.000 hectáreas. En 2017 a Consellaría de Medio Rural situaba esta árbore na cifra das 450.000 hectáreas, case duplicando o que se fixaba como obxectivo para dentro dunha década. Os problemas que o cultivo masivo de especies pirófitas como o eucalipto pode xerar na sociedade non se limitan só aos incendios e aos efectos derivados destes –os cales son máis probábeis tamén nos montes abandonados–, como a destrución dos sistemas de traídas ou a posta en risco de vidas humanas, entre outros, senón que tamén provoca unha perda na biodiversidade dos ecosistemas, a desertización ou o esgotamento das fontes de auga –unha hectárea de eucalipto pode chegar a consumir máis de 40.000 litros ao día. Monocultivo, política de Estado Para os colectivos ecoloxistas a expansión desta especie débese a unha aposta clara e deliberada por parte da Administración. Destacan que até non hai moitos anos o cultivo desta especie estaba subvencionado e o motivo da súa retirada foi que estas axudas xa non eran necesarias para que esa expansión continuase avanzando. Joám Evans, responsábel das brigadas deseucaliptizadoras da asociación ecoloxista Verdegaia, asocia a falta de apoio das institucións a unha alternativa ao monocultivo á existencia dun esquema claro: "O monte multifuncional é un modelo que non lle interesa aos que marcan as liñas económicas deste país. Eles queren facilitarlle as cousas a Ence e demais conglomerados industriais que é onde se atopan os intereses dos 'lobbies' do sector forestal. E iso non se debe a unha falta de capacidades climáticas ou do solo, senón a decisións de planificación estatal e de apoio industrial por parte do Estado, que trouxo aquí as celulosas". Aliás, Evans destaca o feito de que desde as institucións non houbo unha preocupación por fomentar unha industria da madeira con especies autóctonas e de calidade como pode ser o bidueiro, que goza dun gran valor e mercado en países como Alemaña. "Plantar bidueiros aquí constitúe un acto de fe na espera de que ese mercado exista nun futuro, por iso ninguén o fai", sinala. A Asociación para a Defensa Ecolóxica da Galiza (Adega) presentou xa dúas iniciativas populares no Parlamento galego nos últimos 30 anos, unha en 1989 e outra en 2017, na procura do estabelecemento dun modelo distinto que promovese un uso sustentábel do monte, pero quéixase de que na realidade o padrón continúa sendo o mesmo. A respecto das axudas para a creación de alternativas, Adega considéraas insuficientes. "Son unha ridiculez comparadas co apoio loxístico e económico que tivo e ten o eucalipto. Trátase de apoios puntuais de carácter cosmético que funcionan como simples parches, pero que non cuestionan o actual modelo", afirma Belén Rodríguez, responsábel de comunicación da asociación. Vimbios para outra xestión do monte Porén, malia a falta de aposta da Administración nunha xestión diferente do monte, por todo o país existen exemplos de colectivos veciñais, asociacións ou comunidades que deciden tomar a iniciativa e mudar esta dinámica desde o seu ámbito de actuación. Un caso paradigmático deste tipo de proxectos é o da Comunidade de Montes de Couso, situada no concello de Gondomar, que recibiu o ano pasado o recoñecemento da Organización das Nación Unidas como exemplo mundial de xestión comunal. O seu presidente, Xosé Antón Araúxo, explica que traballan por un monte multifuncional, que sirva non só para a produción de madeira, senón tamén para outros produtos. Procuran deste modo decantarse por outra sorte de madeiras nobres, como as nogueiras, as cerdeiras ou os castiñeiros, dos que esperan obter este ano a súa primeira produción de castaña. Alén da madeira tamén cultivan froitos como arandos, grosellas e framboesas –coas que producen e comercializan marmelada– ademais de manteren unha plantación de cogomelos shiitake, de crecente demanda no mercado. Igualmente, o seu labor por desfacerse das especies pirófitas e invasoras como a acacia e o eucalipto fixo que fosen atopando patrimonio arqueolóxico a medida que ían retirando masa forestal. Contan xa con dúas rutas de sendeirismo sinalizadas e están preparando unha terceira xunto a varias áreas de recreo nos novos espazos. Xosé Antón Araúxo, explica que traballan por un monte multifuncional, que sirva non só para a produción de madeira, senón tamén para outros produtos. "Nós cando chegamos queriamos outro modelo de xestión. O eucalipto é unha madeira de moi pouco valor económico que para Ence sae moi rendíbel, pero para as veciñas non. Calculamos a rendibilidade que nos deu unha das talas e saíunos a 1,34 euros por metro cadrado, e para obtelo tivemos que esperar 20 anos. Co shiitake conseguimos 7 euros por metro cadrado e por ano, algo moito máis sustentábel e ecolóxico", conta Araúxo. Para financiar todos estes proxectos a comunidade contou coa axuda dos fondos europeos do Leader –Liaison Entre Actions de Développement de l’Économie Rurale, traducido como "vínculos entre accións de desenvolvemento da economía rural"–, pero non foron suficientes para cubrir os custos. Para conseguilo optaron por un sistema de microcréditos. "En vez de pedirlle cartos ao banco cunha taxa de xuros alta, pedímoslle ese diñeiro ás comuneiras. Así gaña todo o mundo, as veciñas obteñen uns intereses por prestárnolo, máis do que sacarían téndoo no banco, e nós conseguimos financiarnos de forma máis barata que cun préstamo normal", explica. "As axudas para a creación de alternativas ao eucalipto son unha ridiculez cosmética que non cuestiona o actual modelo", afirma belén rodrígez Con todo isto pretenden servir de exemplo a outras comunidades de montes, que vexan que a multifuncionalidade non só é posíbel senón desexábel. Non obstante, a falta de axudas das Administracións fai que todo este proceso dependa moito da vontade das comuneiras para levalo adiante. "Vender o eucalipto é moi fácil porque chega Ence, cómpracho e listo. Os nosos produtos son máis difíciles de comercializar, temos que competir con grandes superficies e non é doado. Non temos apoio das institucións para facilitar este proceso, conseguímolo a base de petar en moitas portas e investir moito tempo. Oxalá nun futuro iso cambie". Araúxo tamén destaca a importancia desta xestión para xerar empregos, xa que un uso multifuncional require dun coidado constante que o eucalipto non necesita, co que se crean postos de traballo que fixan poboación no rural. Cooperación contra o abandono A pesar de seren as comarcas do sur oriental as que teñen menor superficie forestal ocupada polo eucalipto, son con frecuencia as protagonistas de grandes incendios. O maior problema neste caso atópase no abandono do monte. Froito dunha destas vagas de lumes no concello de Manzaneda naceu no ano 2013 o proxecto de Amarelante, coa intención de buscar alternativas para aproveitar o monte. Logo dunha convocatoria entre as veciñas e veciños para procuraren actividades que puidesen ser rendíbeis tanto ambiental como economicamente, acordouse empregar os castiñeiros que estaban abandonados a nivel produtivo e dez persoas decidiron fundar unha cooperativa. Nun primeiro ano limitáronse a recoller a castaña fresca e vendela a intermediarios, mais pouco a pouco comezaron a xerar cada vez máis valor engadido coa posta en marcha de diversos proxectos. O segundo ano conseguiron unha axuda por parte dos Grupos de Desenvolvemento Rural (GDR) para a construción dunha nave na que instalar maquinaria para convertela en castaña seca. Despois comezaron a aproveitar o froito de menor calidade para elaborar fariña e xa desde 2018 iniciaron a produción de bica de castaña, feita pola panadeira de Manzaneda e comercializada baixo a marca de Amarelante. A cooperativa ten unha persoa traballando a tempo completo e dúas máis desde outubro até xaneiro con xornada parcial, aínda que a filosofía comunitaria implica que as cooperativistas colaboran no desenvolvemento dos traballos durante o tempo libre, como por exemplo nas cuestións administrativas ou de márketing e publicidade. Sonia Couso, socia de Amarelante, di que bota de menos máis compromiso da Administración á hora de fomentar o cooperativismo: "Paréceme incríbel que nunha sociedade como a galega, que sempre foi colaboradora, especialmente nas áreas rurais, esta práctica estea tan pouco desenvolvida e non sexa unha personalidade xurídica de referencia". Destaca a compoñente humana deste modelo, un factor que hai que coidar para que as cousas funcionen. "Eu creo que a nivel institucional é unha figura á que se lle dá unha certa publicidade simbólica con pequenos premios de economía social e cousas polo estilo, pero que ao final, se escarvas un pouco, non hai moito asesoramento nin promoción", afirma. "O noso proxecto é exportábel a calquera que queira dedicarse a este sector. Aínda que nos consideren innovadores, nós non innovamos en nada, simplemente aproveitamos o que había. Se nós puidemos, outros tamén poden facer o mesmo". Tecnoloxía ao servizo da natureza Alén dos rendementos produtivos que permite obter, o monte tamén pode ser aproveitado a través dun uso silvopastoral, é dicir, para a reintrodución do gando. Este uso posúe uns beneficios denominados servizos ambientais, que ao non producir un retorno económico directo moitas veces non son tan valorados como deberían. O gando é unha ferramenta moi importante para a conservación da biodiversidade e a prevención da erosión e dos incendios debido ao seu labor na eliminación do sotobosque. A Comunidade de Montes de Pinzás, pertencente ao municipio de Tomiño, é un exemplo de recuperación de pasteiros degradados a través da reintrodución de vacas vienesas, unha raza autóctona en perigo de extinción. A gandaría era unha tradición histórica no monte de Pinzás que por desgraza se foi perdendo co paso do tempo, con moitos dos pasteiros totalmente abandonados. O proxecto lévase desenvolvendo desde 2015 coa realización de tarefas de limpeza e roza, aínda que as vacas non foron introducidas até 2018. Xa conseguiron recuperar 10 hectáreas, nas que falta por facer un feche cinexético. No presente ano conseguiron a adxudicación de fondos europeos do Leader para dotar o proxecto dunha dimensión maior. O interesante da iniciativa é a combinación da recuperación dos usos tradicionais do gando e dos pasteiros coa introdución de novas tecnoloxías para facilitar a súa xestión. Entre as innovacións que están levando a cabo atópase o uso de colares GPS para controlar a posición das vacas a través dunha aplicación, e que veñen de ser recentemente implementados. Este sistema tamén alerta dos partos baseándose nos cambios de diversos indicadores como a temperatura. Por tratarse dunha zona con presenza de cabalos salvaxes que poden estragar os feches, a idea para evitalo é instalar luces solares con sensor de movemento que se acendan no momento en que se acheguen para escorrentalos. Ademais, o proxecto conta cunha dimensión educativa, xa que tamén se contempla a construción dunha nave que contará, entre outras cousas, cunha aula interactiva. Esta vai estar dotada con diversos materiais coa finalidade de divulgar entre as visitantes, en especial as crianzas, a importancia da preservación do monte, da recuperación dos pasteiros e dos servizos que o gando presta á comunidade.