Samaín: a noite das persoas que estarán sempre

O alcalde de Ourense, Gonzalo Pérez Xácome, anunciou a pasada semana que a programación do Día de Defuntos na Auria constaría na presenza de cen actores repartidos pola zona antiga da cidade que a converterían nunha "Pasaxe do Terror". O primeiro edil ourensán, lonxe de ser unha nota discordante, é só un dos moitos dirixentes das Administracións galegas que deciden apostar polo Halloween estadounidense -que nada ten que ver co Hallow’s Eve orixinal dos migrados irlandeses- fronte aos ritos e costumes celtas e galegos. É habitual ver como concellos, deputacións e mesmo a Xunta da Galiza promoven actos e eventos nos que as crianzas van disfrazadas e a primeira noite de novembro transfórmase no fogar de monstros e outras criaturas do inframundo. A reprodución do Entroido temático no que o capital converteu esta conmemoración fecha cada vez máis portas a nivel institucional para que as tradicións da nosa terra e das nosas devanceiras poidan atopar a proxección e a protección necesarias para perdurar no tempo e na memoria. Porén, a nivel social, asociacións e colectivos pulan cada vez con máis forza por manter vivo o relato do Samaín e o Día de Defuntos. Orixe da relación da morte coas galegas "Io fu già quel che voi sete: e quel chi son voi ancor sarete": "Fun o que ti es, e serás o que eu son". Así reza unha inscrición do pintor renacentista italiano Masaccio no seu fresco Trindade, que fai referencia á inevitabilidade da morte. No noso país, a morte sempre xogou un papel como elemento protagonista na concepción e entendemento da sociedade. No patrimonio oral galego existen infinidade de lendas, historias e rexistros vencellados coa morte, os espíritos e o máis alá. Para estudosos e expertos como o arqueólogo Felipe-Senén, esa riqueza inmaterial ten como punto de partida a propia orixe celta da Galiza. O pobo celta, que se estabeleceu en diversas zonas da Europa occidental, vía a morte como algo cotián. O ambiente guerreiro no que se movía, que levaba ao enfrontamento entre tribos ou contra outras civilizacións, supuxo confeccionar toda unha serie de ritos e lendas vencelladas coa morte para seguir mantendo un contacto estreito cos guerreiros falecidos. Para os celtas, a morte non era a fin, senón que supuña un paso máis para chegar ao Outro Mundo. Existen numerosos estudos e investigacións arqueolóxicas e antropolóxicas que desvelan como os celtas adoraban deuses relacionados coa morte, como Nabia, Airón, Ataecina e Endovélico, entre outros. Para Felipe-Senén, o seguinte actor diferencial que marcou a relación das galegas coa morte foi o cristianismo. "A Igrexa soubo cristianizar os antigos ritos de pasaxe que van do tempo soleado ao escuro, ao outono [...] contrastando alegorías coa morte". Os meses de outubro e novembro contan cunhas características climatolóxicas moi específicas na Galiza: é neste período de tempo cando inicia o proceso de caída das follas nas árbores caducifolias. Os días van a menos, as temperaturas descenden. Os ourizos dos castiñeiros comezan a caer e a abrir, deixando á vista as castañas, un dos alimentos máis importantes e tradicionais na historia do país. Todas estas situacións conflúen nunha concepción de outubro como un mes de cambio. Unha porta que se abre para dar paso a unha nova época, o inverno. Así o entendían e o deixaron rexistrado os celtas. Ese coñecemento e esa tradición transmitiuse de maneira oral a través das xeracións. Cando a Igrexa comezou a estabelecer o seu poder na Galiza Medieval, optou por servirse destes mitos e lendas para confeccionar o seu propio relato cristián na nosa terra. Deste modo, outubro dá paso a novembro, mes dedicado aos defuntos e aos santos. A derradeira noite de outubro é conmemorada en todas as rexións e nacións da Europa que teñen como orixe os asentamentos celtas nos seus territorios. Máis alá de lendas e mitos, é o Renacemento celta, encabezado por persoeiros como o poeta e dramaturgo dublinés do século XIX Willian Butler Yeats, quen recupera para a tradición europea a festividade do Samhaim -que evolucionou até o actual Samaín-. Esta celebración de orixe celta é a que se vai dividir a través dos diferentes territorios para dar lugar a conmemoracións como o Hallow’s Eve dos irlandeses nos Estados Unidos neófitos, entre outras. Felipe-Senén explica que o Samaín actual é un alcume pensado para non perder ese vínculo histórico coas orixes celtas, pero que na tradición galega é máis correcto entender este tempo, que vai desde o 31 de outubro até a segunda semana de novembro, como de Defuntos, ao que se lle debe engadir o tempo de Magosto. Nun artigo publicado en Nós Diario, Senén engade que "desde Sarmiento e Cornide a Vicetto e Murguía... e logo co Modernismo Cuevillas e Risco, entre tantosestudosos, teñen a prudencia de non enxertar na Galiza o nome gaélico de Samhaim ou Samaín". O Samaín galego fronte ao Halloween estadounidense A primeira aparición rexistrada do termo Samaín no imaxinario colectivo da Galiza dátase a finais dos anos oitenta e principios dos anos noventa, cando unha serie de colexios, asociacións e colectivos tomaron a decisión de recuperar os costumes e tradicións da primeira festividade celta. Encabezados polo mestre cedeirense Rafael López Loureiro, este grupo de persoas opúñanse frontalmente á adopción do Halloween -que xa comezaba a converterse nunha data mercantilizada- como festa propia. O primeiro Samaín da Galiza entendido como tal tivo lugar o 24 de novembro de 1990, organizado pola Asociación Cultural Chirlateira, na que o propio López Loureiro participaba. Foi un primeiro encontro no que a entidade pretendía recuperar e dar visibilidade ao antigo costume de baleirar e esculpir caveiras de melón. Outro dos detalles desta reunión é que Chirlateira puxo como condición "indispensábel para poder asistir" que as persoas acudisen "vestidas de civil", sen estaren disfrazadas. O obxectivo era diferenciarse das tradicións do Halloween, que pouco a pouco comezaban a chegar desde o outro lado do Atlántico para quedar. Ese punto de partida tivo un crecemento exponencial que levou o Samaín a constituírse como festividade principal desta época do ano na Galiza. Complementada co Día de Defuntos relixioso, ambas as conmemoracións deixaron nun espazo case residual o Halloween, polo menos no que se refire á esfera social. Na actualidade, a popularidade do Samaín na Galiza está máis que asentada. No entanto, entre os pioneiros daquel primeiro Samaín de 1990 existe o temor de que se produza unha hibridación entre o Samaín e Halloween, que leve a que o segundo remate por absorber o primeiro. Por iso Rafael Loureiro ou Felipe Senén fan fincapé na necesidade de manter vivas e protexidas as tradicións celta e galega. "A primeira xorde da tradición histórica, mentres que a segunda ten como base a propia tradición". Nos últimos anos, esa hibridación entre o Samaín e o Halloween levou a que algúns elementos da festa tradicional, como a música de gaitas, as castañadas ou os magostos, variasen ou mesmo desaparecesen, cambiados por elementos puramente estadounidenses, como a tradición das pequechas de disfrazarse. Esta é unha das principais críticas que parte da etnográfica galega transmite ás institucións que, como o Concello de Ourense, fan unha mestura do que é o Samaín e o actual Halloween, dúas festas que hoxe en día pouco teñen que ver. Manter a relación cos nosos mortos Mentres que na tradición estadounidense os mortos son representados como criaturas malignas e entes escuros, na Galiza seguen mantendo ese vínculo de familiaridade ou amizade mesmo despois de falecer. A chegada de Halloween supón para os Estados Unidos toda unha fervenza de expresións culturais destinada a perpetuar no tempo esa imaxe do final de outubro como un tempo de terror e de monstros. Desde o cine, pasando por todo un imaxinario dos barrios residenciais estadounidenses decorados e repletos de rapazada disfrazada, a imaxe da morte ten un compoñente moito máis fantástico, ou mesmo de ficción, que na Galiza. No noso país, o Samaín ou o Día de Defuntos supón unha oportunidade para volver estar perto dos seres queridos que xa non están no mundo dos vivos. Entre outubro e novembro, a "parroquia dos vivos" e a "parroquia dos mortos", como Senén as denomina, conflúen, o que dá a oportunidade ás ánimas para moverse polo noso mundo. Para os vivos, o Día de Defuntos ten un carácter especial, xa que permite non perder ese vínculo existente coas persoas falecidas. É nestes días cando as galegas levamos a cabo toda unha serie de tradicións e ritos colectivos e individuais para manter no recordo as persoas que xa non están. Desde as que seguen a manter tradicións cristiás como acudir á misa de Defuntos ou levar flores aos cemiterios, até as que desenvolven tradicións Sexa como for, a relación actual da Galiza coa morte segue a distar moito da visión que se ten desta nos Estados Unidos. Unha relación moi influenciada pola orixe celta da Galiza e a evolución histórica do país. O Samaín converteuse nunha das festividades anuais máis representativas do territorio galego, e unha das poucas, xunto co Entroido ou a noite de San Xoán, que seguen a manter en moitas zonas do país o carácter desmercantilizado e tradicional de antano. Manter a tradición mentres miramos ao futuro Neste escenario, no que as asociacións e colectivos pulan polo Samaín mentres que institucións apostan polo modelo estadounidense de Halloween, cómpre ter en consideración diversos factores. É inevitábel decatarse de que na sociedade actual, a vertixe e a evolución contínua representan unha constante xa moi difícil de parar. Este movemento permanente afecta tamén ao ámbito cultural. A Galiza, que non pasa polo mellor momento político, non escapa desta situación. As tradicións galegas teñen cada vez máis difícil a permanencia no tempo, desprotexidas por unha Administración galega que tende cara a un modelo homoxeneizador. Neste contexto, os diferentes organismos que impulsan e apostan pola posta en valor da nosa tradición non deberían perder de vista que a planificación do futuro cultural da Galiza debe ter en conta o fortalecemento das tradicións propias, entre elas o Samaín. A morte en México Ao igual que na Galiza, en México a festividade do paso de outubro a novembro -alí chamado "Día de Muertos"- é moi diferente do que é Halloween nos Estados Unidos. O "Día de Muertos", que tamén se celebra noutros lugares de América Central e América do Sur como Bolivia, Perú, Ecuador e Guatemala, está considerado pola Unesco como Patrimonio Cultural Inmaterial da Humanidade desde 2008. Na tradición mexicana, ao igual que na galega, a festividade é entendida como unha oportunidade para volver estar perto dos familiares falecidos. É habitual que as familias acudan aos cemiterios para visitar os seus achegados, antes de realizar grandes comidas nas que recordan a vida dos que xa non están. Os cemiterios e os altares énchense de cor para conmemorar unha das datas máis características dun país que, desde hai séculos, convive coa morte e que a entende como algo cotián. O magosto O mes de novembro, que se inicia co Día de Defuntos, conta tamén co Magosto como outra das festividades principais na Galiza. A celebración, que ten así mesmo lugar noutras zonas do norte da Península Ibérica, ten a castaña como elemento principal. O Magosto ten orixe celta, e marca o final do verán e o inicio da metade do ano na que os días van a menos e o tempo de colleitas remata. A festividade adoita ter como día grande o 11 de novembro, día de San Martiño -que dá nome a este mes-, mais é habitual que as celebracións e conmemoracións se estendan máis alá dese día segundo as condicións climatolóxicas o permitan. Nos centros educativos galegos é habitual que se conmemore o Magosto cunha gran castañada, na que os cornetes feitos con follas de xornal se enchen de castañas asadas, e as crianzas participan en xogos tradicionais como os bolos celtas ou os castelos de carozos.