Samaín: recuperar a tradición

"Mira, papá, o Halloween!", chegou dicindo a filla de Rafael un día ao volver da escola. Era o ano 1989 e a rapaza traía unha cabaza, en Cedeira máis coñecida como melón, baleirada e cunha vela dentro. Aquel foi o momento madalena que transportou a Rafael ás noites de outono da súa infancia, xogando coas caveiras. "Eu esquecera aquilo como o esquecera toda a Galiza", recoñece hoxe o investigador, artista e mestre de Cedeira, Rafael López Loureiro, un dos principais responsábeis da recuperación do Samaín, ou como el o prefire chamar, "a festa das caveiras". "Como é que á miña filla lle van ensinar a miña historia, a miña infancia, desde a cultura estadounidense? Que lle pasa á poboación galega, deixámonos engaiolar por todo?", preguntábase o mestre. Un ano despois, Rafael observou que na tenda da súa tía Luísa había dúas cabazas; tomou unha e levouna para a casa. "Abrina, labreina, púxenlle a vela dentro e coloqueina na ventá, como facía de neno". Á mañá seguinte, o mestre sentiu as veciñas da zona conversando sobre aquela caveira e recordando o habitual que era atopalas anos atrás por todas as casas. "Isto funciona", pensou. Aquel foi o momento no que Loureiro decidiu comezar a recuperación dunha tradición que marcara a súa nenez e que esmorecía no imaxinario cultural da poboación galega. "Eu vou facer o que poida, como pai e como mestre, para que nin os meus fillos nin o meu alumnado perda isto". Samaín ou Día de Defuntos ou festa das caveiras Loureiro comezou a investigar cal era a orixe daquela festividade que formaba parte da cultura tradicional do país. Na súa busca descubriu que se trataba dunha celebración céltica denominada Samhain, un étimo gaélico que significa "a fin do verán". Foi así como, por votación democrática, na asociación cultural que o propio Loureiro dirixía daquela, Chirlateira, decidiron trasladar á tradición galega ese termo. "O nome funcionou moi ben, é curto, memorizábel e cun significado pouco coñecido", explica. Se ben nun comezo Loureiro non estaba totalmente seguro da adecuación do nome elixido, hoxe o Samaín é coñecido con esa denominación en todo o país. O arqueólogo e museólogo Felipe-Senén indica que este termo "é un transporte do mundo céltico irlandés á Galiza" e, engade, "paréceme ben que se manteñan as relacións co mundo irlandés" mais cómpre "asumir cales son realmente as nosas achegas". Senén explica que o étimo gaélico ten que ver tamén co inglés "All Hallow's Eve", posteriormente transformado en Halloween, referida a véspera do Día de Defuntos, é dicir, "unha festa vinculada ao tempo de morte, como na Galiza". Así, este experto sostén que "houbo un ir e vir de tradicións"; o Samaín irlandés viaxou até os Estados Unidos e de alí chegounos posteriormente transformado en Halloween, cando realmente aquí xa existía unha festividade propia. Por isto advirte que "temos que descubrir a nosa propia esencia e o espírito de onde radican as tradicións celtas cristiás". Ante esa busca da autenticidade galega, Senén prefire denominar a festividade do Samaín como Día de Defuntos, pois na Galiza "consérvase máis a tradición de influencia cristiá". O Día de Defuntos, así como o magosto, "é o realmente noso, o resto son importacións". A nosa raíz, fortemente influenciada polo cristianismo, "está conformada por esa parte mística vinculada á terra e ao espírito dunha nación diferenciada e cunhas achegas moi singulares do mundo". A cerna da celebración Sexa Samaín, Día de Defuntos ou Festa das Caveiras, a tradición popular galega de orixe celta celebra o cambio de estación no ciclo agrario e a chegada do inverno. O outono é a época da caída das follas, da baixada das temperaturas e do remate dos últimos traballos do verán, como a vendima. Como expón Senén, o outono "é o tempo da fecundidade e do renacer, é o tempo da semente, das castañas e das cabazas". O outono é tamén o tempo dos mortos e dos camposantos, onde tradicionalmente se desenvolvían longos faladoiros e danzas entre as tumbas. "Nesas noites desafiábase o medo", pois era o momento de maior vinculación cos defuntos e coa Santa Compaña. A morte na Galiza, como no resto de culturas celtas, sempre contou cunha grande importancia, sendo a protagonista de numerosos mitos e lendas que logran maior relevancia nestas datas do outono, a estación do cambio. Na tradición celta, as ánimas e os fantasmas nunca foron malos, senón que se vían como almas en pena que vagaban polo mundo na procura do contacto terreal. Así, un dos costumes máis habituais na noite dos defuntos, no Samaín, no momento en que se abría a porta co mundo do alén, consistía en deixar as casas abertas coas luces acesas e comida na mesa para que os espíritos dos antepasados puidesen entrar e comer. A recuperación da tradición Unha vez adoptado o nome que axudase a recuperar a tradición que se estaba a perder, desde a asociación Chirlateira puideron "artellar ao seu redor unha historia e unha festa que dar a coñecer". Así o explica Andrés Lamigueiro, un dos membros da asociación da que xurdiu o colectivo Amigos do Samaín, nese intento por recuperar esta festa en Cedeira. "Non podiamos permitir que se americanizase todo" sostén, "a necesidade de gardar a nosa cultura estaba por enriba de todo". Cando nos anos 90 Loureiro realizou unha enquisa na escola na que daba clase para coñecer cantas crianzas sabían da tradición dos melóns comprobou que só 3% delas xogara coas cabazas no outono. Ademais, a transmisión era sempre a mesma: de avós e avoas á rapazada. Para evitar a perda da tradición, "traballamos con asociacións de veciñas, coas escolas, organizamos actividades, xogos e charlas informativas", explica Lamigueiro. Desta forma, para a recuperación dos costumes tradicionais galegos, o Samaín concibiuse como unha festa infantil, pois buscábase pór a tradición en mans da infancia para que a mantivesen no futuro. Nesa altura, despois de todo o labor divulgativo, levouse a cabo a primeira festa de Samaín en Cedeira. "Para a nosa sorpresa chegaron 300 persoas cos seus melóns", recorda Loureiro, quen recoñece que "axudou moito o fenómeno sociolóxico que foi a TVG", pois un pequeno grupo dos membros da asociación participou nun dos programas a véspera da festa. "Cando saímos na televisión, a xente viu que isto ía en serio; os medios teñen esa maneira de engaiolar a mente das persoas" indica Loureiro. A partir de aí Loureiro seguiu traballando na divulgación do Samaín por toda a Galiza. Elaborou unha unidade didáctica sobre a festividade "que funcionou moi ben" tanto entre o profesorado como desde a intelectualidade galega. Todas as súas investigación ao respecto recolleunas na súa obra Samaín: a festa das caliveras (Ir Indo), que publicou en 2003. "Fun marcando nun mapa todos os lugares que presentaban aspectos culturais vencellados aos defuntos, ás castañas, aos magostos e ás ánimas e comprobei que todos os sitios sinalados estaban ao norte da Península ibérica, na área celta". Todo este traballo, da man das actividades da asociación, permitiu a pervivencia da tradición e a súa protección. "A nosa función de darlle visibilidade a unha festa que existía, está cumprida", sostén Lamigueiro. A resistencia fronte o Halloween Un dos obstáculos cos que se atopou o proceso de recuperación do Samaín na Galiza foi a intromisión da cultura estadounidense do Halloween que, se ben tamén é a celebración da véspera do Día de Todos os Santos, chegou á Galiza incorporando elementos alleos á orixinal tradición británica, como o costume de disfrazarse. "Hoxe o Halloween é unha festa de disfraces de medo que nace da produción cinematográfica na que atopamos personaxes como o monstro de Frankestein, o conde Drácula ou os zombies", indica Lamigueiro. Pola súa parte, Loureiro opina que non só se debe ás influencias do cine, pois "máis ben cambiou a perspectiva de negocio; cando o capitalismo viu ganancia na tradición, meteuse". Esta mesma idea compártea Senén, quen sostén que "a sociedade de consumo foi transformando [a tradición] en mercadorías". Así, argumenta o arqueólogo, "a tradición das caveiras foi reconvertida pola riqueza do gran supermercado chinés que vende de todo, como máscaras e disfraces". Loureiro conclúe ao respecto que na Galiza "non necesitamos festas de disfraces, aquí xa temos o Entroido", é por iso polo que considera este costume "unha peste". Cando o Halloween comezou a introducirse na cultura galega encontrou un inimigo no país, unha barreira que non podía superar, encontrou unha tradición que xa tiña nome propio: o Samaín. Como sostén Loureiro, "fomos a primeira nación europea que reivindicou a súa tradición co nome de Samaín, nin sequera os irlandeses" e engade "a Galiza foi capaz de cravar unha bandeira fronte o Halloween". O 'trick-or-treating' galego Aínda que o Halloween intentase introducir elementos da cultura estadounidense impropios da Galiza, como os disfraces, outros costumes desta tradición xa existían no país previamente á súa chegada. O coñecido "trick-or-treat" (erroneamente traducido polo inintelixíbel "truco ou trato", en lugar de "susto ou doces"), o xogo no que as crianzas van de casa en casa pedindo caramelos, é unha tradición documentada na Galiza. Durante as irmandadas de Mondoñedo eran moi habituais os petitorios de defuntos, que foron condenados coa chegada do cristianismo ao ser un costume pagá. "A Igrexa católica cristianizou todas as tradicións arredor da festa dos defuntos e tamén os costumes adheridos a esta, como os petitorios", explica Loureiro. Daquela, en diferentes zonas da Galiza e do norte de Portugal era habitual que as crianzas pintasen as caras de negro, imitando as ánimas ou os defuntos, e preparasen as súas cabazas para ir, como se fosen almas en pena, facendo os petitorios polas casas. "A señora que está dentro sentada naquel banquiño, fas favor de vir a nos dar do teu tousiño?", cantaban. O touciño era o equivalente aos caramelos que hoxe as crianzas continúan a pedir. Se a dona da casa ofrecía o touciño, a resposta era positiva: "Oh! Esta casa cheira a broa, aquí hai xente boa". Pero, pola contra, de non recibir nada, respondían cun: "Oh! Esta casa cheira a unto, aquí vive algún defunto", ou outras variantes como "Esta casa cheira a allo, aquí vive algún bandallo". Desta forma, o "treak or treat" estadounidense mantiña a estrutura etnolóxica, antropolóxica, histórica e cultural dos petitorios galegos. Como conclusión, Loureiro advirte da necesidade "de termos conciencia de noso" pois "esa ausencia de quen somos lévamos a botarnos nos brazos de calquera".