Rosalía Fernández Rial: poesía en movemento

—É filóloga, doutora en didáctica das linguas e da expresión dramática pola USC, performer, escritora, profesora de lingua e literatura... Cal das súas múltiples facetas lle ocupa agora máis tempo? Todas me ocupan tempo por igual. Sobre todo na actualidade, xa que a educación está nunha conxuntura moi complexa. E a arte e o pensamento veñen de demostrar que son o único que nos pode salvar. Intento abranguelas todas desde un punto de vista poético. O poético entendido nun sentido amplo, non só como poesía escrita, tamén como poesía levada á escena, á existencia, á musica e á educación. A educación literaria debe ter un compoñente poético, utópico e artístico. —No seu último libro, Árbores no deserto, as súas creacións poéticas parten das reflexións de varias pensadoras feministas. A que se debe a escolla destas autoras? Algunhas foron inevitábeis, como Rosalía de Castro, polo feito de ser muller, galega e poeta. É a identificación e o símbolo máximo do noso país e da nosa literatura. Con outras pensadoras deixeime levar pola pulsión artística máis que por unha clasificación racional. Escollín aquelas coas que atopei unha conexión, un substrato poético. Tamén me deixei guiar pola intuición e por certas curiosidades como que Flora Tristán (unha das 11 mulleres que aparecen) é avoa dun famoso pintor. Todas elas me espertaron unha inspiración e un impulso creativo. —Como foi o proceso? Quen está máis presente nos poemas, vostede ou as diferentes autoras? Un dos meus principios compositivos é que a miña voz quedase, moitas veces, nun segundo plano. Non a perdo de todo, pero deixo que se transforme por completo. Era necesario facer unha polifonía na que miña voz nunca tapara as das outras mulleres. Quixen cuestionar o eu lírico tan intrínseco á poesía e transformalo nun nós lírico. —Como conviven no poemario os recursos máis tradicionais como as glosas, ás que xa acudía Rosalía de Castro, coas técnicas máis innovadoras, como a poesía blackout que emprega no capítulo dedicado a Virgina Woolf? A convivencia da tradición coa vangarda é unha das miñas constantes a nivel de pensamento. Non somos nada sen as que nos precederon. Eu non tería voz, non podería escribir, non podería estudar, non podería ser poeta ou ser artista, se estas mulleres, e outras moitas, non fosen abrindo camiño. Rosalía de Castro xa foi una innovadora, o emprego da glosa no seu momento foi unha absoluta vangarda. Cantares Gallegos bebe da tradición oral, a glosa é moi propia da cultura popular e considero que a literatura oral das cantigas das nosas avoas é tan imprescindíbel como a de Rosalía. A primeira das escollas do non foi casual. Sojouner Truth, que inaugura o libro, era unha muller analfabeta, negra, escrava liberada e que traballaba no campo, por iso dicía o de "arei e sementei". Iso evocábame, necesariamente, ás nosas mulleres. Árbores no deserto é unha homenaxe a todas as mulleres, galegas e universais, que fixeron que nós hoxe teñamos outras oportunidades. —O libro é unha viaxe chea de sororidade e de luz para atopar, como ben di nalgúns versos, esas saídas de emerxencia que nos permitan fuxir da escuridade de tantos séculos de "homes facendo contrabando cos miolos". Cal é a importancia de termos referentes feministas e de que as mulleres conversen entre elas como fai vostede no poemario? Debería ser o xerme mesmo da nosa existencia. A comprensión dela debe facerse desde a colectividade. Por unha banda, sermos conscientes da nosa individualidade, reclamar que somos un "eu" no mundo, non unha subordinación. Pero, por outra, ese "eu" debe ser un "nós" feminista e baseado na sororidade. Un dos grandísimos lastres da muller dominada polo patriarcado foi a visión da outra muller como unha inimiga a superar, cando é todo o contrario, tecer redes é a única maneira de navegar, utilizando unha metáfora ao estilo de Xohana Torres. —Por desgraza, moitas das reivindicacións que fan as pensadoras do seu poemario seguen vixentes actualmente. Pode ser o pensamento feminista un modo de conectar a xente nova con mulleres que marcaron a nosa historia recente e que moitas veces non aparecen nos libros de texto? Por suposto. O dos libros de texto é unha absoluta aberración. Se colles un dos máis canónicos de literatura e lingua castelá de terceiro da ESO só aparece unha muller: Sor Juana Inés de la Cruz. Que construción do mundo estamos transmitindo ao alumnado se esa é a visión dun manual? Eu penso que o feminismo ten que ser unha rede transversal ás mulleres de todos os tempos, a casa de todas, o que nos da voz e a maneira de confluír en moitas vertentes. —O poemario ten unha dimensión interdisciplinaria e acompáñase dunha unidade didáctica para que os versos poidan ser traballados nas aulas. Cal é o obxectivo? Que lle quere transmitir á rapazada? Teño dous obxectivos moi claros. Por unha banda, o fin último do traballo é crear no centro educativo un centro de arte contemporánea, que cada aula sexa unha sala expositiva onde haxa un traballo específico sobre cada unha desas once mulleres, tanto desde o punto de vista plástico, como de performance. Esta é a vertente artística. E, por outra banda, quero achegar á rapazada os valores de feminismo, de tolerancia, de coñecemento e de pensamento crítico. Non escribín o libro pensando nun público potencial adolescente, pero, inevitabelmente, a adolescencia forma parte da miña vida e do meu día a día. É unha idade que me fascina, ver como as rapazas empezan a cuestionarse moitos lugares comúns que tiñan até o momento, e o compoñente rebelde e subversivo propio desta idade está presente na escrita deste libro. —Seguimos no eido da educación. Un dos proxectos aos que dedicou máis tempo foi o de Aulas sen paredes (Edicións Positivas, 2016). Pode lembrarnos en que consiste esta metodoloxía didáctica? Que lle achega ao alumnado na súa aprendizaxe? É un ensaio que deriva da miña tese e trata de aplicar a expresión dramática e teatral para o ensino e a aprendizaxe de linguas. Non somos unha mente ou unha man que escribe, somos voz, somos corpo e, sobre todo, a esa idade, teñen moito potencial e cómpre que se creen espazos para desenvolver a súa creatividade integral, para expresarse co seu corpo e cos elementos dunha escena. Actualmente, o alumnado leva os contidos no peto, nun móbil, o que evidencia que é máis importante filtrar esa información, convertela en coñecemento, distinguir o que é verdade e o que non, e ter ferramentas para desenvolverse e adaptarse a un mundo que cambia vertixinosamente, que encherse de contidos sen un sentido. No mundo virtual debemos lembrar que temos un compoñente humano moi importante, e que se o deixamos de lado podemos entrar nunha distopía bastante perigosa. —O proxecto desenvolveuse en Santiago de Compostela, nun contexto urbano onde a maioría do alumnado non é galegofalante. Esta metodoloxía axuda a gañar competencias na oralidade do galego? Si. Unha das conclusións de Aulas sen paredes é que ao alumando, ao entrar nesa ficción creada, cun contexto e escena diferente do uso da lingua, como pode ser un suposto teatral, élle moito máis doado cambiar de lingua. É máis complicado dicirlle a un neno de 15 anos "tes que falar galego" que explicarlle que a súa personaxe fala galego. Isto crea unha flexibilidade moi interesante no camiño de normalización lingüística. —Como é posíbel esa idea na actual situación sanitaria coa existencia de protocolos e distancia? Cal pode ser a liña de vida para o movemento físico e a expresión comunitaria dentro das aulas neste momento? A Covid cambiou o paradigma por completo. Eu sigo investigando sobre esta metodoloxía, rematei xusto despois do confinamento un ensaio, que aínda non está publicado e no que levo traballando tres anos, no que contrasto o método coa realidade, co día a día nas aulas. Xa non son a profesora que estaba na universidade e ía unha vez ou dúas á semana a facer uns estudos ao centro. Agora quero explicar como levar a teoría á práctica: como organizar un curso enteiro con estas técnicas. Estou estudando iso con moita profundidade e vontade e, de repente, isto do coronavirus tira por terra moitos destes principios, sobre todo en canto á interacción, á colectividade, á posta en escena e á expresión libre. Agora, o alumnado non pode case erguerse da cadeira, que é todo o contrario do que perseguen quer Aulas sen paredes quer este novo ensaio. Repetindo os versos de Lorca de que "o teatro é a poesía que se levanta do libro e a fai humana", neste caso, é moi difícil levantarse do libro porque as alumnas están a 1,5 metros e non podes moverte entre elas. Se continúa este tipo de educación hai unha parte que xa é irrecuperábel para elas. Con todo, quero amosar unha certa esperanza e empregar a creatividade. Por exemplo, eu intentarei traballar moito este curso a través da radio, dos podcast, dos audios teatrais ou de vídeos individuais que logo imos xuntar. Debemos procurar que a sensación de desesperanza non nos conduza á volta ao ensino máis tradicional. O alumnado sería o maior damnificado, e tamén nós, as profesoras, porque non podemos esquecer que estamos aquí porque nos entusiasma a docencia. —Vostede forma parte do consello de redacción da Revista Galega de Educación. Alén da falta de previsión e improvisación nas medidas da Xunta de cara ao comezo do curso académico, cales deben ser os vieiros urxentes para a innovación e investigación docente no país? A investigación na docencia ten que estar viva e ten que contar coa realidade das aulas e do profesorado. A universidade non pode existir á marxe do que acontece nos centros de primaria e secundaria. Eu aposto nunha investigación-acción e polos estudos interdisciplinarios e transversais, crear proxectos que, realmente, unan diferentes disciplinas e superar os compartimentos estancos. Hai vida máis alá das materias. Un ensino por proxectos, que implique varias materias, dános un coñecemento do mundo moito máis completo, complexo e interesante. O futuro do ensino ten que pasar pola interdisciplinaridade, pola vangarda, polos proxectos, pola investigación e pola acción. Alén diso, hai que ter en conta as dificultades. Agora, as docentes estamos moi preocupadas en cumprir os protocolos de seguridade e en evitar que o alumnado se contaxie. Nun contexto pandémico coma este, cunha carga de traballo burocrática inasumíbel e con 35 alumnos por aula, o tempo, os ánimos e a enerxía que che queda para innovar son moito menores. Nos contextos rurais todo é un pouco máis flexíbel porque as ratios son máis baixas. —Que medidas relacionadas coa normalización lingüística considera imprescindíbeis nunha nova lei educativa? O ensino debería ser todo en galego, e impartir o castelán e as linguas estranxeiras na lingua vehicular. Está máis que demostrado, a nivel científico, que un alumnado bilingüe real só se pode conseguir nunha cidade que é absolutamente monolingüe en castelán a través da inmersión lingüística. Tamén está demostrado, a nivel neurolóxico, que un cerebro realmente bilingüe ten unha serie de vantaxes para aprender novas linguas, para incorporar novas aprendizaxes, para desenvolver flexibilidade mental e para asumir unha educación transversal en valores que non ten nada que ver coas concepcións monolingües de ensino. Ademais, neste contexto de diglosia, se non se beneficia a lingua minorizada, o resultado é a desaparición ou extinción desta. Ten que existir un reforzo para o galego en todas as etapas educativas e iso vai ser un beneficio para o alumnado, para o ensino e para a sociedade. Cómpre non esquecermos a nosa situación privilexiada, calquera nena que se eduque en galego ten un agro aberto á cultura lusa que se está a deixar de lado e que temos ao carón. Como podemos negar a riqueza literaria ou musical de Portugal, Brasil ou Angola? Iso ábrenos a porta ao mundo. —Na corentena estivo a subir contidos ás redes recitando poesías ou interpretando pezas musicais, mais podemos loitar contra a inmensidade de produtos, principalmente en castelán, que consome a rapazada? As redes responden á demanda, interésalles ter usuarias. Se somos moitas as persoas que reclamamos contidos en determinadas linguas, van dar resposta. Ademais, calquera de nós ten a liberdade de subir contidos na lingua propia. A globalización deberíanos facer reflexionar sobre a importancia do propio e de ser diversas nun mundo que nos quere homoxeneizar. —E durante a pausa obrigatoria que todas tivemos que facer en marzo, cales foron as súas reflexións persoais? Quixen facer unha reflexión colectiva e optimista. Canto maior é o optimismo, máis nos apoderamos, sen perder o realismo. O feito de ter esperanza sempre che dá forza para seguir. Vivimos tempos moi complexos, moi difíciles. Estamos nunha zona inestábel e de confusión. Non temos nin a perspectiva, nin as ferramentas para avaliar a situación actual, e as redes sociais poden crear unha falsa sensación de solidariedade. Unha cousa é ter moitas amigas nas redes sociais e outra crear redes reais de cooperación. Nun contexto pandémico, no que principalmente o que se nos restrinxe é o contacto humano, todo se volve moito máis difícil, porque reflexionamos desde a nosa individualidade e non sempre temos espazos onde compartir. Eu penso que os lugares de convivencia e de encontro son imprescindíbeis: as escolas, as asociacións, as bibliotecas… —Ao estilo do seu libro de relatos Bonus Track, cal sería a banda sonora desta nova normalidade? A canción "Grecia" do grupo galego, xa desaparecido, Das Kapital, formado por Daniel Salgado, O Leo, Tomas e David Ageitos e Marcos Payno: "É o tempo salvaxe, o espazo corrupto, unha desafección permanente a este estado de cousas, o punto onde todo estoupa". —Falamos da súa faceta de escritora, de docente, de investigadora… Cales son os seus proxectos máis inmediatos? Ademais da publicación do ensaio de divulgación que amplía Aulas sen paredes, do que falamos antes, quero levar Árbores no deserto a outros formatos físicos alén das páxinas. E, proximamente, presentaremos un proxecto teatral colectivo do que eu son a autora dos textos, colaboro con persoas que admiro e coñecidas por todas. Por agora, é o único que podo adiantar.