República Galega: a historia por facer

O 25 de xuño de 1931 proclamábase a República Galega en Ourense. Perto da 1 da madrugada, unha gran manifestación conformada por miles de persoas, maiormente operarios das obras dos camiños de ferro chegados de todas as comarcas ourensás, así como do Deza, partiu de diante do edificio do Goberno Civil e desprazouse á casa consistorial, onde penetraron un grupo de persoas que retiraron a bandeira española, izaron a galega e deron por declarada a República, que foi saudada efusivamente pola multitude congregada fóra. El Pueblo Gallego, na súa edición de 26 de xuño, recolle en relación con Ourense que "un grupo foi ao Concello e quitou de alí as dúas bandeiras. A tricolor [a española republicana] rompeuse e a galega izouse nun pau e, ao berro de Viva Galiza levárona até o Goberno civil, penetraron no despacho do gobernador, romperon a porta e no balcón principal izaron a bandeira galega". Os sucesos de Ourense non tardaron en dar a volta ao Estado e a parte de Europa e América a través da prensa. Sen ir máis lonxe, o mestre de xornalistas estadounidense e autor da primeira denuncia sobre a matanza franquista de Badaxoz en 1936, Jay Allen, escribía o 26 de xuño nas páxinas do diario Chicago Tribune "en Ourense, a cidade que máis se beneficiou da vía férrea en cuestión, un pequeno grupo de conspiradores tocou campás e fixo soar sirenas antes do amencer esta mañá, proclamando a República da Galiza". A crónica de Allen Allen explicaba na súa crónica desde París aos lectores estadounidenses que "os galegos, con Catalunya, esixiron a autodeterminación no marco federal. O gobernador non recoñeceu a proclamación da nova república, pero chamou por teléfono a Miguel Maura, ministro do Interior, e tamén á Garda Civil". O autor de Matanza de 4.000 en Badaxoz, cidade dos horrores, una das pezas de referencia do xornalismo de guerra, sinalaba, que "os galegos, que son celtas, -é dicir soñadores, traballadores e avogados intelixentes- , centraron a súa ambición principalmente en forma de literatura durante algún tempo; pero cando o Goberno provisional, en interese da economía, suspendeu os traballos no novo ferrocarril alá arriba, tomaron medidas". A República no Carballiño A xornada do 25 de xuño en Ourense estivo precedida dun intenso proceso de axitación e mobilización. Así, o 23 de xuño, no Carballiño, tras a dimisión do alcalde e dos concelleiros, en sinal de protesta coa actitude do Executivo estatal, unha manifestación composta por operarios e poboación da vila tomou a casa do concello e promulgou o Estado galego. O día seguinte, corporacións e organizacións sindicais fixeron un chamado a unha asemblea masiva en Ourense, co obxectivo de facer máis patente a presión ao gobernador civil, na súa condición de representante do Estado. A bandeira española ardeu esa xornada no Carballiño. Na localidade de Orcellón, un grupo de traballadores adheridos á Confederación Nacional do Traballo (CNT) accedeu ao consistorio, sendo responsabilizados dos feitos un mozo, Ernesto Atanasio O Corcheiro, naquela altura activista libertario e, co tempo, afiliado da Sociedade Nacionalista Pondal en Bos Aires e preso nos campos de concentración franquista. O Corcheiro mantivo intactos os seus compromisos até o final dos seus días, desenvolvendo unha intensa actividade na asociación cultural Avantar e facendo parte, primeiro, da AN-PG e, despois, do BNG. Os acontecementos do Carballiño impactaron intensamente no campo nacionalista. Así, o xornal A Fouce de Bos Aires afirmaba no seu número de 1 de xullo de 1931 que "Viva Galiza independente é o berro que no Carballiño e en Ourense resoou para desmentir todos os que tratan de desculpar a súa covardía ou a súa falla de sentimento nacional galego, co recurso ao lugar común da falla de conciencia cívica e galega nas xentes do pobo". A Fouce argumentaba que "a nós, que sempre tivemos fe no noso pobo, énchenos de ledicia a baril actitude da vila do Carballiño, que malia ao empeño dos pseudonacionalistas, que pretende limitar as arelas patrióticas dos galegos, a simple consecución da autonomía, o pobo xa encara con franqueza a necesidade de romper todos os vencellos cos pobos españois". Neste sentido, remataba que "Viva Galiza libre berraron os homes do pobo no Carballiño e en Ourense, anunciando co seu baril e rexo berro, que xa é inútil falar de autonomismo". A proclamación da República Galega formalizouse noutros concellos. Sucesos análogos aos do Carballiño vivíronse en Vilar de Barrio (A Limia), Maceda ou Baños de Molgas (ambos en Allariz-Maceda), estando prevista a súa instauración nas xornadas seguintes noutros municipios do país. A este respecto, o xornal estradense El Emigrado sinalou o 29 de xuño, tras dar conta da proclamación da República Galega en Ourense e Compostela que "tamén se tería secundado este último día aquí na Estrada e noutros pobos da Galiza de non recibirse un telegrama de Madrid comunicando a continuidade das obras". As protestas que desencadearon a proclamación da República Galega tiveron como detonante a suspensión das obras dos tramos galegos do ferrocarril Madrid-A Coruña polo Goberno provisional republicano. Nestes acontecementos concorreron as reivindicacións concretas de orde laboral, os traballos ocupaban naquela altura na Galiza máis de 15.000 persoas, e a conciencia de agravio do país, concretada no malestar polos atrasos nas obras e pola decisión do Executivo de Madrid de primar actuacións en infraestruturas noutras partes do Estado, como por exemplo en Bilbo, a cidade do dirixente socialista e ministro de Facenda, Indalecio Prieto. 100 anos de espera A historia do camiño de ferro Madrid-A Coruña é sintomática da marxinación dos Gobernos do Estado coa Galiza e exemplifica a falla de atención do Executivo de Madrid ás grandes infraestruturas ferroviarias do país. Tanto é así que a obra estaba proxectada desde 1855, correspondéndolle a autoría do trazado ao destacado político liberal Práxedes Mateo Sagasta, porén a súa execución non se iniciou até décadas máis tarde, sendo retomada á altura de 1926, no marco do programa de obras públicas impulsado pola ditadura de Primo de Rivera, e rematado en todos os seus tramos á volta dos anos 50. Precisamente, durante as últimas dúas décadas da obra, o franquismo empregou man de obra escrava, formada por presos políticos, para executar varios dos treitos pendentes. Unha lectura á prensa galega daqueles días dá conta do estado de opinión social a respecto da suspensión das obras do ferrocarril. Neste sentido, foi significativo un editorial de El Emigrado onde se sinalaba que "a suspensión formulará un problema aterrador para 15.000 obreiros condenados ao paro forzoso, e o que aínda é máis lamentábel para nós, os galegos: coincidiu esta paralización das obras do noso ferrocarril cunha concesión que se lle fixo ao de Bilbo". O mesmo xornal sintetizou o problema afirmando que "o pobo galego non podía nin debía consentir que o humillasen, privándoo dunha das súas maiores aspiracións e dándolle trato de desigualdade a respecto doutras rexións". A revolución en Compostela Compostela foi outro dos escenarios chave desta República Galega. O mesmo día en que se proclamou en Ourense o Estado galego, un mitin decorrido na Alameda da capital da Galiza acordou, segundo El Pueblo Gallego, "imitar o exemplo de Catalunya, proclamando o Estado galego como medio de evitar no sucesivo as continuas desatencións á Galiza por parte do poder central". Asemade, "propúxose igualmente a implantación dun período revolucionario, que comezará hoxe cun enérxico paro xeral, ficando neste acordo a expectativa do que resolvan noutros puntos da rexión". A proclamación da República formalizouse o 27 de xullo. Se a primeira hora da maña a folga xeral era un feito con toda a actividade laboral paralizada en Compostela, ás 19 horas arrancou un acto público na Alameda da cidade onde tomaron a palabra o militante de Esquerda Galeguista Xosé Carnero Valenzuela, o dirixente sindical asasinado en 1936 Eduardo Puente O Nécoras e os nacionalistas retornados da emigración arxentina Pedro Campos Couceiro e Antón Alonso Ríos. Carnero Valenzuela abriu o mitin afirmando que "só a revolución poderá redimir a Galiza". Segundo recolle El Pueblo Gallego na súa edición de 28 de xuño, continuou a súa intervención asegurando que "neste momento non nos interesa a república federal española, senón a República Galega. A proclamala por encima de todos os caciquismos, de todos os Gobernos civís, de todas as arbitrariedades dun poder central. Galiza está en pé, en aberta revolución, para conseguir a súa liberdade, a autonomía e a independencia absoluta". Eduardo Puente, que é presentado en El Pueblo Gallego como "de coñecida" ideoloxía comunista, "rexeitou os aplausos, dicindo que todos os cidadáns galegos deben concentrar no corazón e no cerebro esa forza espontánea" e defendeu "poder levar á forca todos os que actualmente están vendendo os galegos". Rematou pedindo "unha Galiza soviética se fai falla". O veterano nacionalista Campos Couceiro, denominado polo medios de comunicación como "o Macià galego", destacou que "é preciso recadar de xeito revolucionario e intenso a autonomía como Portugal e Catalunya, porque o Estado central atounos sempre, sempre nos oprimiu baixo todos os sistemas e formas de goberno". Nesta dirección, considerou "de dignidade e urxencia suprema aproveitar esa alma galega, que vibra desesperada para facer a revolución, a verdadeira revolución que pide saúde pública". Alonso Ríos, presidente Alonso Ríos fechou o acto deixando claras as intencións do movemento, afirmando que "a verdadeira vontade galega, democraticamente revolucionaria, aínda non deixou ouvir a súa voz, e eu conxúrovos, cidadáns, a que fagamos a nosa revolución, proclamando a nosa independencia e abrazándonos, se fai falla, a Portugal, a nosa irmá". As persoas presentes no mitin da Alameda decidiron trasladarse en manifestación ao pazo municipal da praza do Obradoiro. Segundo a crónica de El Pueblo Gallego, "a manifestación dirixiuse ao concello, izándose a bandeira azul e branca no edificio e proclamándose o Estado galego. O pobo pediu clamorosamente que Alonso Ríos ocupase a presidencia da Xunta revolucionaria e entón dixo que esta era do pobo". A República Galega de 1931 non pode ser reducida a unha mera anécdota sen ningunha significación histórica. Malia que abondou coa decisión do Goberno estatal de retomar as obras para rematar coa protesta, o mero recurso á independencia certificou a existencia dun estado de opinión no país, consciente da súa marxinación e da capacidade para valerse por si mesmo. Mesmamente, nesta liña, non se explicaría a proposta dunha Galiza separada de España como medida de presión fronte a Madrid, se non fose socialmente hexemónica a consideración de que o país saía prexudicado na súa relación co Estado español e que este operaba como un impedimento para a mellora das condicións materiais de vida do pobo galego. Os sucesos de 1932 Os sucesos de xuño de 1931 tiveron unha réplica en marzo de 1932. Naquela altura, máis unha vez diante de decisión gobernamental de paralizar as obras do camiño de ferro, Ourense volveu vivir unha nova proclamación dunha República Galega, no marco dun proceso de gran mobilización social e operaria, duramente reprimida polas forzas da orde, que abriron lume contra os manifestantes en diversos puntos da cidade das Burgas. A actuación policial nesa xornada de protestas derivou no falecemento do mozo nacionalista Xenaro Ortiz Neira, a quen a sección local do Partido Galeguista non dubidou en recoñecer como "mártir civil da Galiza resurxente a quen debemos seguir sempre e non esquecer xamais". A Seabra pediu unirse á Galiza As terras da Seabra levan desde o século XV separadas do tronco común do país, mais seguiron ligadas a el social e culturalmente. A maiores, a paralización das obras do ferrocarril afectaba de cheo ao seu territorio, onde se atopaban moitos tramos en obras e residían un continxente moi elevado de traballadores. As protestas de 1931 levaron a poboación da Seabra a solicitar a súa integración na Galiza. Así, segundo recolle La Voz de Galicia na súa edición de 28 de xuño, "na Pobra de Seabra celebrouse unha manifestación que percorreu as rúas dirixíndose ao concello, onde izaron a bandeira galega. Líase un cartel que tiña a seguinte inscrición: Queremos anexarnos a Galiza. Ademais, acordaron declarar a folga e non acudir ás eleccións". A reclamación volveu á sociedade en 1932, solicitando formalmente a Alcaldía da Pobra da Seabra, presidida por José Bahamonde a súa integración na Galiza. O plebiscito do Estatuto No mes de xuño de 1936 tamén decorreu o plebiscito do Estatuto. Foi o 28 de xuño. Segundo o escrutinio oficial, dun censo de 1.343.135 persoas votou 74,56%. De 1.000.963 votos emitidos, 993.351 foron a favor, 99,24%. Neste sentido, os resultados electorais foron consecuencia dunha gran mobilización social. A legalidade, as formalidades e a transparencia das votacións non diferiron doutros comicios decorridos na Galiza e no Estado español durante o período republicano. O nacionalismo nunca foi autonomista. O papel xogado na loita pola consecución do estatuto levou algúns sectores a cifrar na autonomía os obxectivos estratéxicos do Partido Galeguista e en consecuencia do seu núcleo dirixente. A este respecto, Daniel Castelao nas páxinas do Sempre en Galiza deixou claro que o estatuto era un punto de partida para os nacionalistas e que non recollía as súas aspiracións programáticas.