Que facer coa memoria da catástrofe?

O gran volume de residuos recollidos no litoral foi trasladado ás instalacións de varias empresas no interior da Galiza. Dúas décadas despois, as últimas informacións apuntan a que 10.000 toneladas seguen sen tratar nunha nave do municipio das Somozas, na comarca de Ferrol. A longa viaxe dos residuos do Prestige A masa viscosa do chapapote do Prestige mesturouse con todo o que ía atopando a medida que avanzaba: aves mariñas, area, rochas, auga, plásticos ou materiais de limpeza. Os centos de miles de mans que axudaron a retiralo do litoral cargaban sen descanso estes residuos para afastalos do mar. Referímonos a un enorme volume de arredor de 183.000 toneladas espallado polo territorio estatal de España, Portugal e Francia, segundo os datos achegados por diferentes Administracións, que case triplicaba as algo máis de 60.000 toneladas que foi cuspindo o petroleiro. Boa parte desta cantidade (arredor de 80.000 toneladas) acabou repartíndose en varias balsas situadas nos municipios de Cerceda, A Laracha e As Somozas. Así o resume a información difundida nun seminario decorrido en 2007 pola Fundación Arao e a Universidade Internacional Menéndez Pelayo. Os datos achegábanos responsábeis da empresa Sogarisa, encargada do procesamento dos residuos. Aquelas balsas construíronse dentro das instalacións de empresas como Limeisa (que xestionaba a extracción do lignito para a central térmica de Meirama, en Cerceda), PMA (compañía baseada na Laracha, que forma parte do conglomerado industrial de Epifanio Campo, influínte empresario finado en 2016), ou Danigal (no polígono industrial de Areosa, en Cerceda). Despois do almacenamento provisional en Cerceda e A Laracha, 20.000 toneladas foron tratadas directamente en Danigal. Outras 60.000 viaxaron ao municipio das Somozas, onde se sitúa o Centro de Tratamento e Eliminación de Residuos Industriais da Galiza (CTRIG), unha infraestrutura titularidade da Xunta da Galiza, para abordar o seu tratamento e darlles novos usos. Tras as pertinentes análises e separación das distintas fraccións do residuo, a meirande parte desta mestura de chapapote e materiais retirados da costa acabaron transformados en areas, gravas e pedras para construción, e en combustíbel para cementeiras e centrais cerámicas. Outras partes, como a auga, algunhas rochas, lodos e plásticos non aproveitábeis, elimináronse ou almacenáronse en depósitos. Con todo, o proceso non se completou. 10.000 toneladas sen tratar No ano 2009, aludindo á falta de fondos, paralizouse o proceso de recuperación de todo este material. En 2012, dez anos despois da marea negra, a asociación ecoloxista Adega denunciou que 10.000 toneladas seguían sen tratamento, almacenadas “ilegalmente” nas instalacións públicas do CTRIG, dado que a lexislación sobre residuos e solos contaminados require tratar estes materiais nun prazo máximo de seis meses. En 2020, Adega insistiu en que estas 10.000 toneladas aínda permanecían nas Somozas. A súa rexeneración ou eliminación estaba aínda sen completar. Por este encargo, Sogarisa, concesionaria do CTRIG, recibiu no seu momento máis de 22 millóns de euros. A empresa estaba participada por Ferrovial cando comezou a tratar os restos do Prestige, e posteriormente pasou a mans dos grupos empresarias galegos Conteco e Campo. Nin Sogarisa nin a Consellería de Medio Ambiente da Xunta de Galiza responderon ás consultas realizadas para coñecer a situación actual destes residuos no marco desta reportaxe. A memoria fronte ao esquecemento “Non é bo esquecer as cousas. Pero a xente esqueceu. Se mañá volvese outro Prestige, sería benvido, posibelmente”. A reflexión de Manuel Pose, veciño de Camelle, ecoa sen atopar resposta nun bar baleiro da zona. Dúas décadas despois, Manuel, ex empregado de banca, e amigo do artista alemán Manfred Gnädinger, Man, tece coas súas verbas unha teima repetida entre quen sufriu a contaminación do petroleiro: a memoria fronte ao esquecemento. Coa mirada fixada naqueles días de axitación, lembra o “pensamento primitivo” dalgúns profesionais do mar: “Canto antes rematase a limpeza o voluntariado, antes deixaban de cobrar e tiñan que ir a choiar e a limpar”. Manuel Pose matiza que fronte a estes, hai moitos máis casos de solidariedade, compromiso e loita contra a catástrofe do Prestige. Arredor da memoria, e dunha mesa que dá a benvida ao seu local de ensaio, están Xesús Ron e Miguel de Lira. Dramaturgo e actor da compañía Chévere intercambian recordos. Comeza Ron: “Lembro que o silencio do mar chegou á praza do Obradoiro”. Lira non esquece o seu primeiro encontro coa marea negra e co seu arrecendo: “O cheiro a chapapote, un cheiro brutal cando chego a Ximprón con ese manto negro, con ese mar sen son”. Unha pegada que ambos os dous, xunto con todo o equipo de Chévere, tratan de percorrer na viaxe emocional, sonora e íntima que amosan na súa última montaxe, N.E.V.E.R.M.O.R.E. A resistencia fronte ao esquecemento precisa contexto, entender até que punto o perigo da contaminación do Prestige puxo en xaque a Costa da Morte. Xosé Manuel García, irmán de Miguel de Lira, era o alcalde de Carnota en 2002. Rememora o primeiro que lle pasou polo maxín naqueles días: “Vimos que ía ser unha traxedia ambiental, e tamén para o noso sistema produtivo”, asevera. Un sistema que ten como piares “o marisqueo e a pesca de baixura, á parte doutros factores, como o turístico", expón Xosé Manuel, médico marítimo de profesión. O ex rexedor sobe de novo a coche, e convídanos a entender. Seguímolo até a piscifactoría norueguesa que se dedica á cría de rodaballo. Con 100 postos de traballo directos e un peso específico na contorna, García atribúe á casualidade que o petróleo non entrara nas balsas-criadeiros onde aboia o peixe: “A captación da auga da piscifactoría está ao carón do Porto do Curro de Cabalar, unha das máis afectadas pola contaminación. Esta parte [polo Curro] estaba empedrada”, conclúe. Manuel Pose amosa os recordos de escritos, debuxos e pezas que deixou Man mentres Victoria Federica, unha gata, dá voltas arredor: “Sempre está detrás de min, perségueme”, afirma da insistente compañeira felina. Pose trata de perfilar a figura do alemán, tantas veces contada e, en ocasións, mal contada, a través dunha anécdota: “Un día tivo que ingresar no hospital e deixou unha orde clara: non quería ver ninguén”. O veciño de Camelle non desistiu e pediu que lle desen ao doente o seu nome e apelidos. A continuación, a enfermeira sorprendida deixoulle pasar: “Púxose moi contento cando me viu. A primeira sorpresa para min era que estaba vestido”, exclama aínda Pose. “Faloume tamén da comida que lle daban ou de que pasara media hora debaixo da ducha”, lembra finalmente. Malia todo, a derradeira imaxe dun Man abatido tras ver a dimensión da catástrofe non se lle borra da cabeza a Pose: “Estaba desolado, empezou a chorar e a dicir que todo rematara", relata o seu amigo. O artista de Camelle quixo que a súa arte permanecera, pero para Manuel Pose, alén do Museo do Alemán, non se fixo un esforzo institucional á altura da pegada que Manfred Gnädinger gravou na parroquia mariñeira: “Man deixou un testamento de 120.000 euros a favor do Estado español. A súa lóxica era que así ían coidar [o seu legado]”. Pola contra, prosegue Pose, o Estado Español considerou que aquel legado “non lle interesaba”, circunstancia semellante aconteceu co Concello de Camariñas: “Se isto estivese na vila de Camariñas, seguro que tiña até un arboredo aí no medio. Pero como está nun sitio que non lles interesa, abandonárono”, remata Manuel Pose, coa gata Victoria Federica atenta aos seus pasos. Ano 2002. A compañía Chévere vén de estrear na Sala Nasa de Compostela o western cómico Río Bravo 02. Na obra, un axente da autoridade vai contar unha “historia que leva marcada a ferro” mentres as cordas dunha guitarra “augardentosa cospen as notas dunha canción que agranda o silencio”. Quebra ese silencio, dúas décadas despois e tamén desde Compostela, Miguel de Lira: “Compráronse parte das conciencias do pobo, dalgunhas conciencias polo menos, que sempre se compran con pasta. Foi bastante eficaz”. A fenda social que, a partir da catástrofe do Prestige, marcou unha liña divisoria entre os de Nunca Máis e os de Outro Máis. Lira trata de entender os segundos: “Se ti traballas no mar, non tes unha relación tan evocadora ou poética como a que temos os que non vivimos do mar. Eu comprendo esa reacción: o mar é unha fonte de riqueza, pero tamén un inimigo natural”. conclúe. Pola súa parte, Ron alude a todo o voluntariado, especialmente o galego, que deu unha resposta contundente sobre a capacidade do ser humano de acudir á chamada cando o mundo se torna nun lugar escuro. En contraste, o leitmotiv que tratan de trasladar en N.E.V.E.R.M.O.R.E. sobre a causa directa do afundimento do Prestige: “É o capitalismo; é así de claro, non ofrece ningunha dúbida”. A memoria serve para tratar de proxectar o que fariamos agora de ocorrer outra catástrofe da natureza do petroleiro dúas décadas despois. Desde outro dos focos da contaminación no litoral carnotán, a praia de Ximprón, o ex alcalde García responde á hipótese da repetición dun escenario da contaminación masiva e do aprendido logo do Prestige: “Son bastante escéptico”, recoñece. Logo do escepticismo inicial, o médico marítimo enumera as razóns que motivan o seu descrédito: “Non se están adoptando medidas preventivas adecuadas; non se controlan aos petroleiros mixtos que andan por aí navegando; a limpeza preventiva ou os sistemas de salvamento non se melloraron tampouco”. A Manolo de Clarisa, como o alcuman na zona polo nome da súa nai, non se lle vai da cabeza unha imaxe: “As mulleres dos mariñeiros chorando porque vían que era unha traxedia que ía segar o seu futuro”. Un futuro que, de non ter en conta o pasado, fará soar a canción augardentosa do esquecemento que precede ao silencio. Pode ser a catástrofe parte do patrimonio? O Prestige deixou unha pegada notoria na paisaxe e nos lugares onde as súas entrañas enchouparon a costa. Aínda hoxe é palpábel, por exemplo, na hostalaría. O naufraxio do petroleiro Aegean Sea, en 1992, dera pé no Orzán da Coruña ao Bar Egeo. Na mesma capital coruñesa abriu o bodegón O Prestige, no barrio dos Castros, un nome que se repite en locais de Muxía e Fisterra. O rueiro tamén rememora a marea branca, coas prazas dedicadas ao voluntariado en Laxe ou Muxía, onde existe ademais un museo no que se compilan arquivos, imaxes e materiais sobre todo o acontecido. Que facer, en definitiva, coas cicatrices do que aconteceu? Xorde entón a reflexión, como acontece despois das grandes catástrofes, sobre como relacionarse con estes feitos. O que vén sendo “patrimonializar episodios incómodos ou disonantes do pasado”, en palabras da antropóloga Cristina Sánchez Carretero, investigadora do Instituto de Ciencias do Patrimonio (Incipit-CSIC). “Estes momentos traumáticos que se viven colectivamente forman parte tamén da memoria e os marcadores identitarios que nos constrúen como sociedade”. E a marea negra que aconteceu 20 anos atrás supuxo un impacto colectivo de enorme magnitude. Habitualmente, as posíbeis accións precisan de tempo e repouso, xa que non é sinxelo abordar episodios tan traumáticos. A antropóloga do Incipit expón que, desta reflexión, no caso do Prestige xorde a oportunidade de “achegar relatos construídos con profundidade sobre un acontecemento que foi moi relevante para a sociedade galega”. Non pareceu haber esta reflexión arredor da escultura A Ferida, erixida no alto do camiño que une a vila de Muxía co santuario da Virxe da Barca. A obra, unha mole de rocha de 11 metros e 400 toneladas de peso, fendida pola metade, foi encargada por unha empresa aseguradora e doada ao Concello muxián. Inaugurouse menos dun ano despois de que o Prestige rachase e fose ao fondo do Atlántico, e foi obxecto dunha fonda controversia, debido ás críticas de artistas e intelectuais da Costa da Morte. Nos últimos decenios, a práctica habitual de lembranza foi a de converter as áncoras dos buques embarrancados en monumentos: a do Cason (1987) está no porto de Fisterra, a do Aegean Sea (1992), no acuario da Coruña, e a da gabarra Prima (2014), moi perto de onde descansan as vítimas do Serpent (1890) no Cemiterio dos Ingleses. Porén, a lembranza máis palpábel está, para moitos nativos, no chapapote que seguen a ver e a cheirar 20 anos despois.