A ponte dos vampiros

Debido ao seu falecemento temperán e inesperado e ás peculiares condicións que continúan a rexer unha festividade como o Día das Letras Galegas, Xela Arias converteuse nunha das autoras máis recentes en ser lembrada o 17 de maio. Só unhas poucas das figuras celebradas nos últimos anos tiveran o azar de finar nos comezos do século XXI, e ningunha delas no borde dos corenta anos de Xela Arias, deixando unha carreira claramente truncada e un libro entre as novidades dese mesmo ano. O Día das Letras continúa a ser unha festividade peculiar, pero que resiste, en boa medida, porque mantén abertas unha serie de posibilidades sobre a nosa cultura. Ser capaces de historiarnos e entendernos é unha delas, e non deixa de ser curioso como a proposta de historización colectiva que supón este ano de Xela Arias chegue nun momento que posibelmente continúe a ser moi precario desde un punto de vista sistémico para abordar con obxectividade a nosa propia traxectoria cultural. Parte, ao igual que Lois Pereiro, das voces máis novas e disidentes da chamada “poesía dos 80”, Xela Arias participa tamén dese cambio sociolóxico que se deu na lírica galega durante a década seguinte e que, en certo sentido, ela mesma anticipara creativamente, cunha actitude notabelmente contemporánea. A maior parte das súas compañeiras de xeración continúan en activo, e moitos dos temas e propostas artísticas de Xela Arias van chegando a unha vixencia difícil de cuestionar. Por outra banda, a súa propia biografía introdúcenos nuns parámetros que son radicalmente novos e aos que non sempre ollamos en perspectiva dunha forma voluntaria. A vinculación de Xela Arias co novo momento cultural e editorial da Galiza é fundamental e probabelmente poida servir para explicar moitos dos aspectos da súa traxectoria Xela Arias é unha autora que chega á maioría de idade no ano 1980, nun momento clave para a cultura galega, rodeada de eventos que viñan tramándose desde a morte de Franco: un ano antes da aprobación do Estatuto de Autonomía e un ano despois da lei que aproba a introdución do galego no ensino público. Este contexto tamén é contemporáneo e vai indisolubelmente unido á reconfiguración dun sistema editorial en lingua galega no que, en certo sentido, continuamos inseridos. En 1979 nacía en Vigo Edicións Xerais de Galicia, empresa na que a autora comeza a traballar como correctora desde os seus primeiros días, coincidindo co seu abandono dos estudos. A vinculación de Xela Arias co novo momento cultural e editorial da Galiza é fundamental e probabelmente poida servir para explicar moitos dos aspectos da súa traxectoria. Nun momento no que non é doada a edición de poesía, Xerais acolle os seus tres primeiros libros no xénero, incluído un reto editorial como Tigres como cabalos (1990), que representa un diálogo coa arte fotográfica nunca antes abordado desde a cultura galega. É en Xerais tamén onde Xela Arias desenvolve outra das actividades que determinan a súa carreira: a tradución de libros, unha actividade na que participa tamén elaborando propostas para incorporar novos títulos ao catálogo. Os traballos de corrección e tradución trazan unha fonda relación coa editorial, que persiste mesmo despois de 1990, cando deixa o seu posto nela para continuar os seus estudos. Traducir sen un público amplo e sen dimensión comercial convertía a propia actividade nunha peza máis dun xogo simbólico Até a chegada do galego ás estruturas do ensino e ao aínda precario camiño da cooficialidade, a tradución á nosa lingua era un elemento tan estratéxico como dificultoso. Traducir sen un público amplo e sen dimensión comercial convertía a propia actividade nunha peza máis dun xogo simbólico, no que a representación da lingua e da cultura galegas ocupaba o primeiro obxectivo. Traducíase para demostrar que o galego era unha lingua válida para ler as grandes obras da cultura universal, ou para estreitar lazos con aquelas que, dentro das ideas do celtismo e do atlantismo, se entendía que compartían coa nosa un espírito similar. Son ideas de fondo que nunca desaparecerán completamente da nosa perspectiva como cultura minorizada ante a tradución, pero que si que experimentan unha fonda transformación neste anos. Xa un dos puntos fundacionais de Xerais fala de “abrir Galicia a todas as culturas”, unha manifestación de que o novo momento cultural representaba tamén unha nova oportunidade para este eido. Xela Arias participa en distintos ámbitos deste novo escenario. É certo que a primeira vinculación da autora coa tradución é de carácter case persoal, parte da relación co poeta de expresión castelá Carlos Oroza, do que traduce o seu libro Cavalum (1980). Porén, pasando por alto esta e outras excepcións que poden fuxir un pouco da clasificación hai dúas liñas principais que conducen as traducións da autora. A primeira atinxe a outro dos eidos que medra e se reconfigura na década dos oitenta: a literatura infantil e xuvenil, un ámbito secundarizado durante a ditadura que nestes anos toma un novo papel. Gianni Rodari, Roald Dahl, Alice Vieira ou Jorge Amado son varios dos nomes chamados a encher unha oferta para un conxunto mozo de lectores e lectoras que van ter, tras corenta anos de ditadura, o galego como lingua no ensino público. O galego segue a demostrar que é unha lingua válida que serve para máis cousas que a expresión da literatura local. O valor simbólico de traducións como a do Quixote, na que Xela Arias participa cun equipo amplo no que está tamén o seu propio pai, é unha das expresións máis claras disto. A segunda liña confúndese por momentos coa primeira e atinxe ao elemento canónico. O galego segue a demostrar que é unha lingua válida que serve para máis cousas que a expresión da literatura local. O valor simbólico de traducións como a do Quixote, na que Xela Arias participa cun equipo amplo no que está tamén o seu propio pai, é unha das expresións máis claras disto. Porén, tamén está detrás de novelas para adultos que chegan con facilidade ao público xuvenil (e que Xerais acostuma incluír en coleccións deste tipo), como O derradeiro dos mohicanos de Fenimore Cooper, coa que gaña o Premio Ramón Cabanillas de Tradución en 1994 ou a tardía chegada do Drácula de Bram Stoker á lingua galega en 1999. Trátase de obras que xogan un certo papel de introdución nunha tradutora que nunca deixa de abordar a literatura para adultos e que vai acabar centrándose sobre todo nela: o Amor de Perdição de Castelo Branco, os Dubliners de Joyce, as prosas poéticas de Baudelaire (premio Plácido Castro concedido postumamente) ou autoras como Angela Carter ou Jean Rhys (que deixa inconclusa) apuntan un interese cada vez máis crecente nas literaturas cun punto de universalidade e innovación. Sería fácil crear un pequeno canon internacional só coas traducións de Xela Arias, unha listaxe que, no momento da súa aparición, xoga un papel de difusión e internacionalización moi relevante no noso contexto literario, como demostra a tardía aparición dalgúns destes clásicos. É difícil historiar o pasado recente e isto é algo ao que nos obriga este 17 de maio. Sen dúbida houbo moitas decisións e perspectivas na aparición da edición comercial en lingua galega que merecerían unha análise crítica que nunca ten bo acomodo dentro da honra fúnebre que continúa a representar o Día das Letras. Entre elas, a cuestionábel “tradución” de obras do padrón portugués, ou a “apropiación” de autores galegos de expresión castelá como Juan Farías ou Wenceslao Fernández Flórez, aos que Xela Arias pon en galego nestes anos. Unha contra-colonización simbólica na que non nos custaría xustificar a inclusión tamén da gran obra do galego-descendente Miguel de Cervantes, peza cuxa tradución xa foi polémica no seu momento. Non podemos esquecer, porén, o contexto de moitos destes movementos: un campo literario emerxente como foi o galego hai trinta e corenta anos, en ocasións con pouca consciencia das súas propias limitacións e tamén das súas potencialidades. O momento da tradución que vive e protagoniza unha profesional como Xela Arias ten aínda moitos elementos que reivindicar. Por exemplo, a marabilla que representa que unha autora que moldeou e desbaratou a lingua ao seu antollo como poeta fose tan estrita e respectuosa con ela nun ámbito técnico. E sen esquecer que, alén de todas as simboloxías que lle apuxemos historicamente, a tradución é sobre todo unha porta aberta, unha ponte pola que, grazas a Xela Arias entraron os mohicanos e os vampiros na cultura galega.