Pólvora da boa para as Letras

"Aquelo que comezou en 1963 sendo un acto académico en Fonseca arredor da figura de Rosalía, é hoxe unha explosión social de participación que nos reborda [...] xa non é o día das Letras, é o ano das Letras". Así definiu Víctor Freixanes, presidente da Real Academia Galega, unha realidade que as que nos dedicamos ao sector cultural e á comunicación vimos experimentando nos últimos tempos, que as Letras Galegas son dende hai tempo algo máis que o mero trámite dentro do calendario escolar que vivimos na nosa xuventude, aló polo século pasado. Agora son unha oportunidade cada vez mellor aproveitada para poñer en valor a cultura, a lingua, a creación ou simplemente para celebrar coa comunidade, que tamén é importante. O da explosión díxoo Freixanes a semana pasada na inauguración no Barco de Valdeorras dunha mostra sobre Florencio Delgado Gurriarán, a quen se lle dedica o Día das Letras Galegas do 2022. Un dato obvio a estas alturas? Pode ser, sobre todo tendo en conta que este artigo forma parte dun especial das Letras, pero é que non sei vós, pero eu levo semanas mencionando a Florencio nas miñas conversas, compras, plans, traballos… e a pregunta: "Florencio, quen?" segue aparecendo. Aínda así, é evidente que o impacto da celebración é moito maior que antes, e o mérito débese, en boa medida, aos centros educativos e á cultura de base. Explícome. No ano 2013 tiven unha experiencia profesional moi reveladora. No instituto de Guitiriz pedíronme que os axudase a facer un documental sobre a figura do poeta local Xosé María Díaz Castro. Ao ano seguinte cumpríanse cen anos do seu nacemento e querían reivindicar que fose o homenaxeado das Letras Galegas. A realización da peza prolongouse, e cando os prazos apretaban para chegar a tempo de facer algo de ruído de cara á elección da Academia, tratei de reducir a presión co seguinte argumento: "Non hai que obsesionarse, o Día das Letras Galegas non é tan importante". Olga Aguiar, directora do centro naquel momento, respondeu tallante: "As Letras Galegas na Educación son importantísimas". Rematamos aquel documental a tempo de presentalo na sede da Real Academia na rúa Tabernas e incluso de cantarlle unha alborada na porta ao presidente de entón, Xesús Alonso Montero (disto hai probas, podedes fisgar os vídeos en alusdomundo.com). Querían demostrar que, se ben o poeta só publicara un libro e a súa familia estaba bastante desvinculada das súas raíces galegas, o IES Poeta Díaz Castro estaría aí, facendo propostas didácticas, cancións, vídeos, roteiros e o que fixese falla para amosar o valor poético e cultural do autor e da súa terra. E que o farían collidos da man da Asociación Cultural Xermolos, que conserva o legado do autor e que xunto ao seu presidente, Alfonso Blanco Torrado, tanto ten feito pola proxección da cultura galega e da Terra Chá. E así foi. Educación e o asociacionismo cultural estiveron á altura. En 2014 houbo Letras para Díaz Castro, houbo produción de contidos, houbo fastos e sobre todo, houbo o tesón de crear proxectos con continuidade. Case dez anos despois, levan pasado polos roteiros A fábrica de poetas e Un neno de aldea que organiza o instituto máis de mil estudantes de toda Galicia. Son ademais actividades que guía o propio alumnado, inspirando neles unha mirada nova sobre a súa contorna máis próxima. Ao final, ese traballo multidisciplinar e de proxección do territorio e da cultura local impregnou as dinámicas de aprendizaxe, instalándose na alma do centro. Foi unha experiencia marabillosa, pero tamén esgotadora. Uns anos despois, coas Letras de Carlos Casares —nas que axudei con algúns proxectos ao instituto de Vigo que leva o seu nome— puiden comprobar de novo ese traballo intenso de alumnado e profesorado por ofrecer contidos. De feito, cando no mes de xuño se revela a persoa homenaxeada do ano seguinte, sempre penso nalgún centro educativo botándose a tremer. Porque se che toca preto, por nome ou por territorio, é unha motivación pero que vén con moitas expectativas. O profesorado sabe que o país agarda as cancións, actividades e homenaxes que as escolas poidan ofrecer. E cando digo país inclúo administracións, institucións culturais, medios de comunicación, etcétera. Creo que todo o mundo ten pensado, escoitado ou dito algunha vez cando se achega unha data sinalada: "Xa farán algo os do colexio…". E non pasa só coas Letras Galegas, tamén co Día do Libro, co pacifismo, coa igualdade, coa xustiza social ou coa transmisión do galego. A educación é servizo á comunidade pero dende fóra ás veces pasámonos de deixadez de funcións. O caso é que as escolas fan moito, pero non estou certa de que lle recoñezamos suficientemente ese esforzo e implicación. Así que poderiamos exixir melloras na financiación educativa e que o profesorado dispuxese de máis horas da súa xornada laboral para seguir sendo os animadores culturais e sociais de Galicia, especialmente nos contextos rurais, onde a cultura impulsada pola oficialidade chega menos. Pero mentres eses recursos extra non suceden, estou segura de que o persoal docente seguirá aprendendo a gravar e editar vídeos, a publicar cancións, a deseñar cartaces, a organizar actividades nas prazas dos concellos, a montar concertos, a coordinarse con outros colexios para intercambios, a deseñar e maquetar unidades didácticas, e sobre todo, a compartilo todo, todo, todo no blog do centro e nas redes sociais. Á parte desta manifestación da paixón docente, existe outro argumento que sustenta que este feirón de ledicia, música e creatividade que son agora as Letras non sería o mesmo sen os colexios: o alumnado do ensino obrigatorio é un público cativo que xa quixera para si calquera departamento de publicidade. No curso 2021/22 matriculáronse na Galiza 224.961 nenos e nenas de entre 6 e 16 anos, os cales, aínda que sexa con desgana, van saber da existencia dun poeta chamado Florencio Delgado Gurriarán e dunha comarca chamada Valdeorras. E ese é en realidade o motivo polo que dez anos atrás me responderan que as Letras Galegas son importantísimas: colocábante no mapa. Iso, hai unha década. Agora, coas plataformas web e o uso xeneralizado das narrativas dixitais, lánzante directamente á estratosfera co impulso dun volume inxente de contido que sería moi complicado de afrontar desde unha institución. A non ser que sexas a Real Academia Galega, que soubo ver o nicho e dende hai uns anos aplica unha estratexia de comunicación moi prolífica centrada en contidos breves e formatos dixitais, sobre todo de vídeo e grafismo, máis achegada ás novas xeracións. Contidos moi partillábeis e que serven de acicate a esoutra creatividade popular que se desata se a personaxe ten gancho na atmosfera e no ton cultural do momento. E aí, no artístico espontáneo, pode que a figura de Florencio non estea despuntando pola distancia histórica e lírica co que se considera moderno. Pois vale, supoño que non se pode ter todo e a vibración expresiva que sucedeu arredor de Xela Arias no 2021 deixou o listón moi alto, amigas. Non haberá trending topic para Florencio, pero sen dúbida para Valdeorras, a lingua e a memoria histórica está actuando de auténtico influencer, traendo á conversa temas que seguen tan vixentes como nos anos trinta, corenta e cincuenta. Ademais, van ser as primeiras Letras dende hai dous anos nas que poidamos ver as caras enteiras, así que os encontros, as lecturas públicas, as foliadas e demais eventos programados serán máis especiais. De feito, ao mellor até pousamos os móbiles e poñemos de moda o vello costume no que o que sucedía era sobre todo para os presentes, non para rexistrar ou transmitir. E aquí é onde chega o segundo recoñecemento, a outra pólvora, ben interesante, para que esta explosión das Letras suceda: a da cultura discreta, pequena, de base, a que non sae das cátedras, das editoriais ou da programación oficial. Estoume a referir aos eventos de asociacións veciñais, mulleres rurais, colectivos literarios, cuadrillas de sendeiristas, colectivos de emigrantes, grupos de Erasmus, teleclubs ou círculos recreativos (si, aínda existen) que aproveitan o Día das Letras Galegas para celebrar o patrimonio cultural que lles dá identidade, contribuíndo a que se conserve, se transforme e se pareza máis ao futuro. No caso de Valdeorras e Florencio hai varias iniciativas que ilustran moi ben esa achega cultural da sociedade. Por unha banda, a do Instituto de Estudios Valdeorreses, unha asociación nacida a principios dos oitenta e que foi das primeiras en proxectar a obra e traxectoria de Florencio Delgado Gurriarán. No IEV teñen ademais decenas de publicacións de investigación histórica e de creación literaria de Valdeorras, algo moi valioso para unha comarca de apenas 25.000 habitantes. Outro caso é o do colectivo Valdeorras Infinda —do que eu participo— e que organiza palestras divulgativas sobre a comarca na sede da Agrupación Cultural Alexandre Bóveda na Coruña. Dende setembro de 2021, cando nos xuntamos por vez primeira para concretar a idea, xa levamos organizados quince encontros sobre Florencio, claro, pero tamén sobre memoria histórica, arqueoloxía, viticultura ou cinema. Todo feito na comarca ou sobre a comarca. E crédeme cando vos digo que fun a primeira sorprendida non só ao ver que Valdeorras puidese interesar na Coruña, tamén ao descubrir que somos ben poucos os valdeorreses que asistimos ás convocatorias. E que acadamos organizando estas actividades? Coñecemento, divulgación, identidade, encontro, autoestima… Así e todo, nestes colectivos participan investigadores profesionais e activistas culturais, así que poderían asemellarse ao que se entende por cultura elevada, excepto polo feito de que o fan gratis. Por iso vou pechar con outro exemplo máis emocional do que entendo por cultura de base. Se lestes algo de Florencio seguramente xa nos tedes collida a medida aos valdeorreses. Somos festeiros. A paisaxe que nos rodea é embriagadora. Tamén o viño. E cando hai música ou un canto, alá que nos xuntamos. Aínda que sexa para organizar conferencias. Temos unha identidade moi forte. Valdeorras é casa e andamos coas bondades da comarca sempre na boca. Eu, até cando me preguntan a hora, aproveito para meter cuña: "Son as doce, aquí e mais en Valdeorras". Así que non é de estrañar que a Asociación das Mulleres Rurais de Córgomo leve semanas preparando a decoración da súa aldea para o Día das Letras, que a veciñanza se xunte para pintar un mural e facer pequenos arranxos, ou que a Asociación de Comuneiros colabore co xantar popular que encherá as rúas de música e troula tras a sesión plenaria da Real Academia prevista a escasos metros, na Aira dos Bolos. E será así, coa xuntanza da celebración académica e mais da festa popular na aldea natal de Florencio, que este 17 de maio experimentaremos a magnitude desa explosión de literatura, memoria, lingua, música e vitalidade que son as Letras Galegas. Agardo que con mecha para longo.