A poesía que sabe a salitre

"Fomos ficando sós / o Mar o barco e máis nós". Quizais cando pensamos no mar e na poesía, os primeiros versos que nos veñan á cabeza sexan estes que o rianxeiro Manuel Antonio escribiu en 1926 cando navegaba a bordo do pailebote Constantino Candeira polo Cantábrico e o Mediterráneo, no que o mar, lonxe de significar unha infinitude pletórica, semella un cárcere onde o poeta sobrevive e sente algunha ledicia momentánea. Os versos caracterízanse por suxerir astros, silencio, buques, diversos afogados, escumas rompendo contra a proa e, por suposto, saudade. O mar é, pois, un espazo inmenso no que se expresa a soidade dos homes, e no que se comeza a tomar constancia da pequenez dos seres humanos. O mar maniféstase na literatura de múltiplas formas, pero todas se poden resumir en dúas: o mar como inspiración e como beleza ante a que a voz creadora se rende na busca de palabras que o expliquen e o mar como reivindicación, esa causa e consecuencia dunha forma de vida de duro traballo e con esa idea de que "o mar dá moito pero tamén quita moito", frase abondo repetida polas persoas que habitan os lugares da costa. A poesía, que expresa sentimentos, emocións e analiza o mundo, achégase ao mar desde esta dupla ollada, e na actualidade atopamos na Galiza moitas poetas que fan do mar o xerme das súas creacións, desas palabras con salitre. "Facía bosquexos e anotaba cousas, aínda que tardei en entender que aquilo do que eu quería falar é de como o mar modifica a xente, como entra neles e lles arrasa a cabeza", declara Ismael Ramos 'Os fillos da fame', o mar como reivindicación "Son consciente de que a miña era a mirada dun neno da montaña, os ollos sorprendidos de alguén que descubría por primeira vez as chagas que algúns peixes abren nos bicos, nas gorxas das gaivotas". Así confesa Ismael Ramos (Mazaricos, 1994) o que supuxo a creación dos poemas contidos n' Os fillos da fame (Xerais, 2016), o seu primeiro libro publicado co que gañou o XVIII Premio Johán Carballeira de Poesía do Concello de Bueu. Ramos salienta que "aquel primeiro libro era en realidade un intento de rachar co veo que até entón me cubría o rostro: ver alén da praia, da paisaxe. Ou mellor aínda, verlle os ósos, as espiñas, as tripas á paisaxe". Os fillos da fame reflexiona sobre o que hai máis alá do mar: sobre como as familias de mariñeiros se edifican arredor da figura paterna, que se convirte, dalgún modo, nun ser mitolóxico. O autor decatouse desta idea cando descubriu Cangas do Morrazo e comezou a coñecela no ano 2014, "facía bosquexos e anotaba cousas, aínda que tardei en entender que aquilo do que eu quería falar é de como o mar modifica a xente, como entra neles e lles arrasa a cabeza". Así, Os fillos da fame quere ser unha lectura social do mar, dos seus costumes, das regras que lle impón ás comunidades que o circundan, da soidade das mulleres que pasan a ser cabezas de familia na sombra e dese matriarcado inexistente. "Tamén o mar foi a fame" é un verso aparentemente sinxelo no que se recolle a complexidade do mar e do que impregna nas súas xentes. O autor confesa que lle interesaba explicar unha dobre ferida: a do fillo que medra alleo ao seu pai, á sombra do pai; e a da fame, a da necesidade de arriscar a vida, de empeñar os días lonxe de terra firme, de crear unha relixión arredor dese traballo por veces precario e sempre extenuante. Estas ideas obsérvanse nos versos que din "o mar pola noite é un peixe que agoniza. O branco nunca / é unha promesa de regreso", e "como recibir o mar sen que lles doia despois de coñecer / a dor". Da casa, do mar e das ausencias Das persoas que se van, que emigran porque non lles queda outra saída fala o Da casa, do mar e das ausencias, de María Carmen Caramés Gorgal (Santa Comba, 1966), unha muller que concibe a escrita e a literatura como unha toma de conciencia ante o mundo e as súas inxustizas. Da casa, do mar e das ausencias (Medulia, 2019) contén alusións ao mundo rural que se esvaece e ao mar, que aparece como no poemario de Ramos, de forma reivindicativa, como alegato. "Todos os portos se ofrecen / como a fenda na terra / para a profanación da chuvia / cando se preparan os navíos / para partir", dise nun dos poemas que máis aluden á soidade dos que quedan en terra e dos que embarcan. Esa soidade continúa no verso doutro poema que nos leva inmediatamente a lembranos do De catro a catro: "aquí xa só quedamos nós / -e algunha pantasma- / para ocupar os espazos / que quedaron baleiros". As mans atlánticas da ausencia Antón Recamán (Cee, 1985), é profesor e vén de publicar o seu poemario As mans atlánticas da ausencia (Urutau, 2020) que nace dun silencio longo, de palabras quedas e dunha vida en constante comuñón coas mareas, tal e como se presenta da man da editora. Os trinta poemas que compoñen o libro transitan por un ollar contido do tempo no marco inmenso das ondas que son protagonistas do crecemento vital e persoal. "Entendemos o temporal cando volvemos ao vento / no acimbre lustroso do cranio", dise nun momento do libro, no que o poeta busca comprender o que acontece no seu interior a través da natureza. Tal e como expresa Paulo Calvo no limiar, estamos diante de "páxinas que recenden a salitre; a argazo; a humidade; a treboada; a escuma; a bravura… Ó Atlántico. Versos profundos, fríos e escuros como o noso mar". Quizais é que ninguén podería falar mellor sobre e do mar ca unha persoa nada na fin do mundo. Sen o Atlántico, nin Galiza nin Irlanda poderían entenderse 'Fisterras Atlánticas', entre o mar da Galiza e Irlanda O mar é un dos moitos elementos que unen Galiza con Irlanda, unha relación que vén de moi lonxe, tal e como demostra a Canción de Amergin, e a Invocación de Irlanda, poemas fundacionais da cultura irlandesa, que explican dalgunha maneira a importancia das expedicións marítimas e dos primitivos contactos entre os pobos costeiros, a verdadeira orixe da civilización. E é que sen o Atlántico, nin Galiza nin Irlanda poderían entenderse. E precisamente desas sinerxias naceu o libro Fisterras Atlánticas, Finisterres Atlánticos Atlantic Finisterre (Medulia, 2020) unha antoloxía de poemas en versións galega, castelá e irlandesa, na que atopamos poetas contemporáneos dos dous lugares que continúan a antiga e prolífica conversación entre os dous territorios. Coordinada por Antonio Raúl de Toro Santos e José Miguel Alonso Giráldez, esta publicación recolle creacións de Marilar Aleixandre, Vicente Araguas, Xulio L. Valcárcel, Xavier Seoane, Chus Pato, Francisco Xosé Fernández Naval, Manuel Rivas, Alexandre Nerium, X.H. Rivadulla Corcón, Francisco Souto, Miro Millar, Dores Tembrás, Pearse Hutchinson, Richard Murphy, Thomas Kinsella, Brendan Kennelly, Theo Dorgan, Mary O'Malley ou Keith Payne, entre outros. Geraldine Mitchell pregunta "Que estamos a buscar / cando contemplamos / o mar?". E precisamente esta antoloxía concíbese como unha busca, unha análise do mar e de como inflúe nas persoas. Xurxo Alonso deu ao prelo en 2002 Onde viven os saqueadores de naufraxios, un poemario nacido dunha toma de conciencia perante un mundo que se estaba rematando e que precisaba de quen o contase 'Onde viven os saqueadores de naufraxios' Xurxo Alonso (Bos Aires, 1956) deu ao prelo en 2002 Onde viven os saqueadores de naufraxios, un poemario nacido dunha toma de conciencia perante un mundo que se estaba rematando e que precisaba de quen o contase: o do mar e as formas de pesca tradicionais. Así, por exemplo, un dos poemas fala das carpintarías de ribeira, eses espazos nos que se creaban barcos e que xa significan unha época pasada: "Dende a branca escalinata de madeira / que non coñece o desbaste da garlopa, / na taberna suspendida no mar que, / acorde cos gustos modernistas da época, / construíra meu avó / axudado por algún carpinteiro de ribeira / que aínda non emigrara, / para poder beberen os destilados tranquilamente". Tamén sobre ese mundo versan moitos dos poemarios de Paco Souto (Razo, 1962), poeta, político e percebeiro que perdeu a vida faenando no ano 2017. As horas de María (Espiral Maior, 2007) concíbese como un libro en homenaxe á nai do autor, unha muller forte, que vivía levando leite polas aldeas e que comía anacos de pan duro como moitas as mulleres que sobreviviron á ditadura, e pola que pasa o mar: "María / corre polo mar entre as estrelas / erguendo castelos de argazos / para as leiras / Nos carros ateigados de salseiros / xermolan entre ondas / os desexos". 'Poemar o mar', transitar ronseis máxicos "Amo o mar fondamente. Sinto auténtica emoción perante as súas flutuacións, os seus bicos deitados na area, o seu recendo fresco e intenso, os ronseis máxicos que van deixando as embarcacións que o sucan acotío, as ondas que chiscan os seus ollos para que nos deixemos abanear docemente nos seus brazos de escuma". Antonio García Teijeiro (Vigo, 1952) leva o mar pegado á pel, e por iso lle dedicou tres poemarios completos dirixidos á rapazada. Poemar o mar (Xerais, 2017) converteuse no seu "proxecto salgado", no que presenta o mar como unha homenaxe a un espazo que conmove decote. Distinguido co Premio Nacional de Literatura Infantil e Xuvenil, o libro fala do mar nas súas múltiples facetas lúdicas, pero tamén tráxicas. E así, atopamos "un mar que ronca, que molla os versos, que chora por dentro e cala por fóra, que ten trenzas, pero tamén é berce de naufraxios, e vítima da inmundicia deitada pola maldade do ser humano". García Teijeiro procura "falar do mar coma unha personificación chea de trazos humanos, recoñecibles, na busca dun respecto grande por parte do lector, cun contido lúdico e fondo á vez". Con ilustracións de Xan López, o libro de García Teijeiro contén versos que senten o mar como algo positivo, mesmo inspirador, unha idea que se ve de forma concreta no poema titulado 'Unhas cóxegas ao mar' no que se di: "Danzar co MAR / Brincar no MAR / Bicar o MAR / Calar sen MAR / Chegar ao MAR / Voltar do MAR / Amar o MAR / No MAR amar / Amor de mar / AMAR / e / MAR". Cando analiza o seu proceso creativo, o autor vigués recoñece que "se pode falar do mar de moi distintas maneiras" e que "cando me enfronto a poetizalo, intento fuxir da creación dun catálogo dos elementos e dos seres vivos que o forman, senón que conxugo os sentimentos mariños cos meus sentimentos persoais para darlles capacidade poética". Se indagamos un pouco na historia da literatura galega descubrimos que o mar sempre foi inspirador de libros, xa sexa novela ou poesía. E de fondo, sempre o mar nas nosas letras Se indagamos un pouco na historia da literatura galega descubrimos que o mar sempre foi inspirador de libros, xa sexa novela ou poesía. Así, grandes escritores das nosas letras cultivaron reflexións nas que o mar e o salitre aparecen como espazos cos que reivindicar unha forma de vida e de entender o mundo. Desde as cantigas de amigo, a historia está ateigada de escritos co mar como fondo ou protagonista, como acontece nos libros de Bernardino Graña (Cangas do Morrazo, 1932), o poeta do mar, e de Xohana Torres (Santiago de Compostela, 1931). O autor de Profecía do mar (Galaxia, 1966) foi almacenando desde a infancia o ritmo do mar a escachar incansábel ao pé da vila natal, que o levou a ter conciencia dese mar que fai felices e ao mesmo tempo desgraciadas ás persoas que o habitan. Así, cando publicou Profecía do mar recoñecía que "eu quería cantar a materia, o cosmos mariño e, por ser sincero coas inclinacións da miña xeración, non fun sincero co obxectivo primordial e pasei do cántico material ao social". Iso exprésase na última estrofa de "Sempre mar": "Un mar pra andar perdido e achar o tino / como noite continua ou pesadelo / onde o corpo ten de ir espido, inxelo. / Principio e fin das cousas, mar divino". Tamén Xohana Torres se sentiu inspirada polo mar e legou para a posteridade esa cita de "eu tamén navegar" referíndose á necesidade de reivindicar unha sociedade feminista, na que as mulleres tivesen cabida. Autora de teatro e narrativa, Torres destacou no eido da poesía, con títulos como Estacións ao mar (Galaxia 1980) e Tempo de Ría, (Espiral Maior, 1992) nos que o mar aparece de forma inevitábel, do que se desprenden moitas figuras metafóricas e unha forma de concibir a vida como unha longa travesía marítima: "Eramos navegantes das Illas / dispostos a embarcar".