Partido Galeguista. A porta a un novo Estado

O17 de novembro de 1918, a historia política e social da Galiza viviu un dos seus momentos máis importantes; unha bisagra no decorrer do tempo no noso país. Ese día e o seguinte tivo lugar a Asambleia Nazonalista de Lugo, un encontro do galeguismo político que supuxo deixar atrás de maneira definitiva o rexionalismo do século XIX e avanzar cara ao nacionalismo, cun proxecto común que marcaba o camiño a seguir para alcanzar o máximo obxectivo das mulleres e homes daquela época: a autodeterminación da Galiza como un territorio soberano de si mesmo. Naquel encontro no teatro Lugo-Salón, 63 persoeiros acordaron os principios do nacionalismo galego, recollidos no Manifesto Nacionalista, que serviría de base para todas as formacións nacionalistas que xurdiron desde aquel momento até o golpe de Estado. Trece anos despois, o 5 e 6 de decembro de 1931, foi Pontevedra quen acolleu outro dos fitos fundamentais para entender a historia do nacionalismo galego e do noso país. Nesta cidade naceu o Partido Galeguista, a primeira organización nacionalista galega de ámbito non local que aglutinou o sentir ideolóxico de diferentes formacións que até aquel momento existían repartidas polas vilas galegas. Foron 22 organizacións e partidos políticos as que integraron en 1931 o Partido Galeguista, dos que se podería citar o Grupo Autonomista Galego de Vigo, Labor Galeguista e o Partido Nazonalista Repubricán de Ourense, entre outros. O obxectivo de todas estas formacións era un é moi claro desde o principio, mais antes de abordalo, o historiador Justo Beramendi sinala que "cómpre entender todo o que ocorreu un ano e medio antes da fundación do Partido Galeguista para poder analizar o seu discurso político". Nesas primeiras cortes constituíntes da República española, o nacionalismo galego tivo catro deputados. Unha cifra que Justo Beramendi recorda que "aínda non foi superada". Unha gran capacidade de resistencia Para Beramendi, son varios os factores que confluíron nos case dous anos entre o final da ditadura de Miguel Primo de Rivera e o nacemento do Partido Galeguista en 1931. O nacionalismo galego, coa ditadura de Primo de Rivera, que durou desde setembro de 1923 a xaneiro de 1930, ficou moi desorganizado por mor da represión, igual que outras expresións políticas e democráticas repartidas por toda a xeografía do Estado español. Se ben este goberno militar auspiciado polo rei español Afonso XIII chegou nun momento no que o nacionalismo galego non pasaba por un momento álxido -as Irmandades da Fala escindíranse en 1922 debido ás diferenzas ideolóxicas existentes entre os sectores tradicionalistas e os máis progresistas- o historiador mantén que "baixo esa represión chegada de Madrid, o galeguismo político non morreu, senón que se mantivo e incluso rexurdiu con máis vigor do que tiña antes". A situación para os nacionalismos existentes no Estado español volveuse máis favorábel unha vez dimitiu o ditador Primo de Rivera, quen foi substituído polo tamén militar Dámaso Berenguer. Baixo o seu mando, o territorio español quedou encadrado no período histórico coñecido como "Ditabranda", un réxime que seguía a ser totalitario mais no que o nacionalismo puido reactivarse "con moita forza e en moitos lugares da Galiza". Este novo paso á fronte do galeguismo entre os primeiros meses de 1930 e mediados de 1931 está caracterizado pola desunión organizativa e a fragmentación. Isto quere dicir que cada agrupación local decidiu actuar pola súa conta, e tanto nas eleccións municipais do 13 de abril de 1931 -que desembocaron no nacemento da II República española- como nos comicios a cortes constituíntes de xuño dese mesmo ano, participan de forma individual. Aínda así e a pesar desa fragmentación organizativa, estas formacións políticas locais toman a decisión de coordinarse entre si, de maneira que nas eleccións a cortes constituíntes mencionadas anteriormente conseguen uns resultados que o propio Beramendi define como "moi esperanzadores" para o nacionalismo galego. Por Pontevedra Castelao conseguiu ser escollido á fronte dunha candidatura nacionalista como deputado en Madrid. En Ourense, o Partido Nazolanista Repubricán de Otero Pedraio acudiu en coalición con outros partidos non nacionalistas, e alcanzou outro escano. Por último, nas listas dun partido que non era nacionalista, pero si autonomista, chegaron a deputados do Congreso dous dos persoeiros máis importantes do nacionalismo galego. Un deles foi o fundador das Irmandades da Fala, Antón Vilar Ponte, e o outro, retornado da emigración na Arxentina, Ramón Suárez Picallo. Nesas primeiras cortes constituíntes da República española, o nacionalismo galego tivo catro deputados. Unha cifra que Justo Beramendi recorda que "aínda non foi superada". Porén, e tal e como certifican os libros de historia, o proceso constituínte en Madrid non segue o camiño idealizado polo nacionalismo galego. "A Constitución de 1931 é o primeiro marco de lei descentralizado da historia do Estado español, pero non demasiado, xa que fai referencia a un Estado máis autonómico que federal", engade Beramendi. Sentar as bases dun proxecto político común Unha vez foron coñecidos os resultados electorais de xuño de 1931, no seo do galeguismo comezou a debaterse que forma debería ter o novo Estado español. Beramendi explica que "naturalmente o nacionalismo galego, desde o seu nacemento na primeira Asemblea Nacionalista de 1918, optaba por unha federación ou confederación entre española e ibérica, xa que moitos deles aspiraban á reunificación con Portugal". Isto quere dicir que aspiraban a unha república federal que permitise a constitución dun Estado galego soberano, aínda que se integrase cos outros Estados nunha federación republicana. Os nacionalistas esperaban que a II República servise de paso intermedio para avanzar no camiño da soberanía do noso país. Porén, e tal e como certifican os libros de historia, o proceso constituínte en Madrid non segue o camiño idealizado polo nacionalismo galego. "A Constitución de 1931 é o primeiro marco de lei descentralizado da historia do Estado español, pero non demasiado, xa que fai referencia a un Estado máis autonómico que federal", engade o historiador. En calquera caso, a nova Constitución española de 1931 abriu unha porta para que a Galiza conseguise por primeira vez na historia a autonomía política que lle fora negada durante séculos. Beramendi destaca que nos debates do nacionalismo galego posteriores á redacción do novo texto constitucional "sinalábase que o contexto da II República implicaba a necesidade dunha forza nacionalista que estivese ben organizada e que fixese a maior presión posíbel pola consecución desa autonomía". Cómpre aclarar que na Constitución española de 1931 a autonomía non se concedía per se, senón que debía ser aprobada en Madrid, unha situación que cambiou despois da ditadura de Francisco Franco, coa Constitución española de 1978. Para poder alcanzar a autonomía galega, o nacionalismo decatouse de que só o podería conseguir cuns apoios populares e electorais moi consolidados. Por conseguinte, xurdiu no seo do galeguismo a necesidade de xuntar as diferentes formacións locais arredor dun mesmo partido político e dotar o nacionalismo galego dunha ferramenta política eficaz. Beramendi recoñece que "este foi un dos incentivos principais que levaron á converxencia de todos eses grupos nacionalistas que existían", e que lles permitiu sentar as bases dun proxecto político común, por enriba incluso das súas diferenzas ideolóxicas. Os diferentes axentes protagonistas do nacionalismo galego tiveron claro que co Partido Galeguista introducido no novo taboleiro do xogo democrático da II República española, os esforzos políticos debían estar enfocados ao servizo dun obxectivo maior como era conseguir por primeira vez a autonomía política para o noso país. O Partido Galeguista no xogo democrático da II República O Partido Galeguista soubo aparcar esas diferenzas a prol dun obxectivo común: a soberanía da Galiza. As mesmas diferenzas que provocaran a división das Irmandades da Fala en 1922 mencionada anteriormente. Porén os diferentes axentes protagonistas do nacionalismo galego tiveron claro que co Partido Galeguista introducido no novo taboleiro do xogo democrático da II República española, os esforzos políticos debían estar enfocados ao servizo dun obxectivo maior como era conseguir por primeira vez a autonomía política para o noso país. Xa houbera un primeiro intento de entendemento na I Asemblea Nacionalista de Lugo, cando converxeron varias ideoloxías de base que coincidían nunha cuestión común, e é o feito de que a Galiza era unha nación, e que como tal debía ter dereito a dispoñer de si mesma, é dicir, o dereito á autodeterminación. No entanto, Justo Beramendi matiza que "unha cousa é afirmar que coincidían nesa concepción da Galiza como nación, e outra recoñecer que existían diferenzas á hora de conformar como tiña que ser esa Galiza autodeterminada". O historiador relata que tanto na asemblea de 1918 como nas Irmandades da Fala e no Partido Galeguista existían dúas correntes ideolóxicas predominantes, cunha concepción do modelo para o noso país con semellanzas e diferenzas. No Partido Galeguista confluíron, por un lado, demócratas liberais filorrepublicanos, como o propio Antón Vilar Ponte; por outro, católicos neotradicionalistas, como Vicente Risco e Otero Pedraio; e algúns filosocialistas próximos ao marxismo, como Ramón Suárez Picallo. Estas tendencias xa estaban presentes en todo o proceso de maduración do nacionalismo galego, mais tal e como explica Beramendi, as diferenzas do contexto entre as Irmandades da Fala e o Partido Galeguista "baséanse en que de 1918 a 1931 prodúcese un certo cambio na correlación de forzas entre esas tendencias ideolóxicas, de maneira que a autoridade teórica que tivo nos anos vinte a corrente máis tradicionalista de Vicente Risco perde peso relativo fronte a corrente máis democrática e de esquerdas que representaban os persoeiros republicanos". Na evolución histórica do partido galeguista, os segundos gañaron cada vez máis peso. De feito, é esta corrente ideolóxica a que toma a decisión en 1936 de integrar o Partido Galeguista na Fronte Popular. En definitiva, Beramendi sentencia que o gran cambio que significou a fundación do Partido Galeguista foi que o nacionalismo galego se dotou por primeira vez dun partido político, algo do que non foran quen as Irmandades da Fala. "Era un partido moi ben organizado, con criterios moi modernos, que soubo conxugar unha democracia interna moi radical cunha eficiencia e unha disciplina de acción que só se rompeu ao final con dúas pequenas escisións", engade. O Partido Galeguista supuxo un punto de inflexión moi importante na historia do nacionalismo galego. Non só creceu cuantitativamente dunha forma considerábel, porque entre a súa fundación e ó golpe de Estado pasou de 700 a máis de 5.000 afiliados, e de estar presente en vinte e tantos municipios a case cento sesenta; soubo aproveitar esa forza crecente para actuar con moita intelixencia no mapa político da Galiza, e converterse no motor da autonomía do país. O galeguismo no exterior, a través dos exiliados na Arxentina e no Uruguai e con Castelao á fronte, foi o que conseguiu tender unha ponte entre o nacionalismo de preguerra do Partido Galeguista, e o rexurdir do nacionalismo de posguerra, a partir dos primeiros anos dos sesenta, co nacemento da Unión do Povo Galego (UPG) e do Partido Socialista Galego (PSG). O legado do Partido Galeguista O Partido Galeguista ficou na Galiza esmagado, ao igual que os demais partidos demócratas e republicanos, pola ditadura franquista. No exilio, a estrutura organizativa como partido político tivo unha capacidade de aguante moi pequena. Beramendi opina que o xiro culturalista de Piñeiro a partir da fundación da Editorial Galaxia en 1950 rematou por liquidar a formación política. Aínda así, e a nivel individual, o galeguismo no exterior, a través dos exiliados na Arxentina e no Uruguai e con Castelao á fronte, foi o que conseguiu tender unha ponte entre o nacionalismo de preguerra do Partido Galeguista, e o rexurdir do nacionalismo de posguerra, a partir dos primeiros anos dos sesenta, co nacemento da Unión do Povo Galego (UPG) e do Partido Socialista Galego (PSG). Nese sentido, Justo Beramendi defende que "a achega do nacionalismo exiliado foi fundamental para a continuidade histórica e a supervivencia do nacionalismo galego tempo despois, tanto pola súa contribución ideolóxica como polo seu valor simbólico". O historiador conclúe e pon de exemplo o Sempre en Galiza de Castelao, ao ser "o texto do que beben todos os que se incorporan, desde posicións ideolóxicas moi diferentes, ao nacionalismo galego". A pesar da súa curta existencia, o Partido Galeguista marcou o camiño a seguir para as seguintes formacións nacionalistas que, como Sés recolle nunha das súas cancións, pulan por un Estado galego que dure, cando menos, "2.000 anos máis".