O Pasatempo: Ruínas dunha utopía filantrópica

Juan e Jesús García Naveira, fillos dun humilde matrimonio de labradores brigantinos veciños da rúa de Arriba da Ribeira, foron á súa vez fillos dun tempo e dunha época de profundas incertezas e cambios sociais, un período no que no Estado español tiña lugar unha dura e prolongada batalla polo poder entre as correntes absolutistas e as liberais. O desenvolvemento social de ambos os irmáns verase influenciado polo contexto social e político do reinado de Isabel II, coñecida como "a raíña castiza". Un reinado de transición entre o vello e o novo, caracterizado polas numerosas trabas á participación dos cidadáns nos asuntos de Goberno, pola influencia relixiosa, pola corrupción electoral e polas notábeis crises económicas do incipiente capitalismo español. Entre os continxentes de mozos que abandonaron o Estado español para faceren as Américas, propagouse como un halo de esperanza recorrente a figura do indiano: mozos de humilde berce que, tras xogaren a carta da migración como última baza fronte á pobreza, co paso do tempo logran adquirir fortuna en Iberoamérica e regresar aos seus lugares de orixe como auténticos líderes sociais Á crise financeira de 1866, a cal se propagaría por Europa tras a espiral especulativa arredor do sector ferroviario, sumaríase entre 1867 e 1868 unha grave crise de subsistencias no Estado español motivada polas malas colleitas que o deixarían ao bordo do colapso. Mentres que a crise de 1866 golpeara principalmente os sectores empresariais e políticos, esta nova desestabilización do sistema afectaría de forma implacábel unhas clases populares que vían como ao paro e á inestabilidade política e económica se engadía a carestía de produtos tan básicos como o pan. A perda de credibilidade dunha clase política estreitamente vinculada co mundo dos negocios e a prolongada inestabilidade económica produciu un descontento popular xeneralizado que finalmente levou ao triunfo da Revolución de 1868. Unha sublevación cívico-militar coa que se poría fin ao reinado de Isabel II e comezaría o chamado Sexenio Democrático ou Revolucionario. É precisamente nese período de inestabilidade política e pobreza, no que Juan, o maior dos irmáns García Naveira, decide emigrar á Arxentina en busca dun futuro que naquel momento parecía negárselle a toda unha xeración de proletarios e campesiños na súa propia terra. A emigración supuxo para gran parte das galegas e galegos a última porta de saída fronte a unha sociedade anquilosada no caciquismo e na absoluta pobreza. A nación arxentina converterase por aquel entón no destino escollido por gran parte da migración galega. Juan, en 1869, e dous anos despois Jesús instálanse moi preto de Bos Aires, onde comezan unha meteórica carreira comercial que os levará a ser dous reputados e respectados comerciantes. Pasarían desta maneira a formar parte dunha minoría de emigrantes que lograrían, desde posicións humildes, alcanzar unha enorme fortuna e formación coa que regresarán en 1893, aínda que Jesús continuaría residindo en Bos Aires, mentres intercala intermitentes viaxes á terra galega. A volta a Betanzos Ao seu regreso a Betanzos, os irmáns comproban como a situación non só non mellorara, senón que o contexto laboral e económico se mantiña igual ou peor que un cuarto de século atrás. Dotados dunha respectábel situación económica e cunha formación intelectual renovada, deciden entón investir parte da súa fortuna en numerosas melloras sociais destinadas a influír directamente na vida diaria dos seus concidadáns. Movidos por un claro espírito emprendedor, tentan atallar a precaria situación económica da súa vila natal investindo parte da súa fortuna na construción dunha serie de edificios de carácter social, como equipamentos públicos, centros escolares e institucións asistenciais. O lavadoiro público, construído en 1902 á beira do río Mendo; o padroado benéfico-docente García Irmáns; o edificio da Casa do Pobo, para servizo da Federación de Sociedades Obreiras de Betanzos, e as Escolas Municipais Jesús García Naveira figuran entre as obras do conxunto cultural e material achegado por ambos os irmáns a Betanzos. Un patrimonio que supuxo para a cidade un renacer comparábel ao seu pasado medieval. O Pasatempo abriu as súas portas en 1914 e coñecendo durante a vida do seu creador un continuado período de esplendor. Pero entre todas as súas obras, sen dúbida cabe destacar o parque do Pasatempo. Iniciada a súa obra en 1893, tras comprar varios terreos contiguos a unha pequena propiedade da familia, supuxo o proxecto no que máis tempo e diñeiro investiu Juan García Naveira. Aos poucos, a extensión iríase ampliando até alcanzar os 90.000 metros cadrados, unha amplitude na que lecer e aprendizaxe so daban a man para achegar dunha forma didáctica a cultura a unha sociedade en gran parte aínda analfabeta. O parque convértese por tanto nun espazo no que don Juan ensina ás visitantes a súa propia concepción do mundo e os valores republicanos que adquirira ao longo das súas numerosas viaxes. O Pasatempo non supón un simple lugar de entretemento. No seu interior atopamos claros estímulos intelectuais e unha alusión sempre presente á chegada de novos tempos para a sociedade galega. Abriu as súas portas en 1914 e coñecendo durante a vida do seu creador un continuado período de esplendor. O parque integra no seu conxunto arquitectura, escultura e xardinaría, en dúas áreas ben definidas: os xardíns, os cales ocupaban preto de 80.000 metros cadrados, e o propio Pasatempo, que acubilla estatuas de afamados escritores, reloxos que marcaban as horas das principais capitais do mundo, estanques, grutas artificiais, murais esculpidos en relevo coa muralla chinesa, a canle de Panamá, a pirámide de Keops ou mesmo unha referencia ao sacrificio do líder indíxena Tupac Amaru II. A decadencia Após a morte do seu creador e o golpe de Estado de 1936 comeza o roubo de materiais metálicos das instalacións e a consecuente deterioración de moitas das súas estatuas. O parque comeza a sufrir un progresivo e inevitábel proceso de deterioración que continuará até os nosos días. O escaso interese das autoridades por un legado cultural e pedagóxico moi afastado do novo réxime e a falta de medidas de conservación provocan que aos poucos a decadencia e destrución do conxunto patrimonial legado por Juan García Naveira chegue a alcanzar puntos case irrecuperábeis. Foi a chegada dos anos cincuenta, co ensanche da avenida de circunvalación, un dos seus puntos máis críticos. A falta de recursos municipais, a ansia polas rendas dos herdeiros e, especialmente, a ignorancia do sentido mesmo do parque provocan que pouco a pouco as actuacións contra el mesmo se repitan case sen consecuencias. A mediados dos anos sesenta Juan Jesús García Iribarne, fillo do fundador, formalizará a venda dos dous leóns que custodiaban a entrada principal do Pasatempo por medio millón de pesetas ao santuario de Covadonga. Pouco tempo despois, reenchido con cascotes do estanque dos papas, da fonte de Neptuno e das canles que bordeaban a alameda deixaba claro que, á espera dun pelotazo urbanístico que non remataba de chegar, o destino do parque non era outro que a lenta e progresiva agonía. Un novo derrubamento no mural da illa central do estanque do Retiro, unha zona sobre a que a Asociación Amigos do Pasatempo xa chamara a atención, provocou o peche do parque o 24 de outubro de 2018 até o día de hoxe Xa en 1986 e tras a demolición de edificacións importantes no conxunto patrimonial do parque, o concello de Betanzos decide comprar o Pasatempo, aínda que a aparente motivación da súa conservación vese ensombrecida polo interese especulativo do PSOE de Manuel Lagares, con vistas a construír dotacións deportivas e unha futura zona residencial en parte dos terreos pertencentes ao parque. Unha aberración institucional que reflectiu que o escurantismo que os irmáns García Naveira pretendían erradicar da súa terra de orixe aínda persistía na política da súa propia vila. Así o evidenciaría a demolición baixo responsabilidade pública de case todos os elementos da parte baixa do conxunto que quedaban en pé, á que sobreviviron unicamente a fonte das catro estacións e a estatua da caridade. A creación dun novo Plan xeral de ordenación municipal, que fixo que parte dos terreos que constituían o parque pasasen a ser urbanizábeis, a desidia e caciquismo co que as institucións locais encararon a tramitación da proposta para que fose declarado Ben de Interese Cultural e o derrubamento do estanque da gruta, tras os danos acumulados por décadas de falta de mantemento, levaron a que o 28 de marzo de 2017 unha iniciativa cidadá presentase unha solicitude para que o Pasatempo fose declarado BIC, cara a facilitar a consecución das numerosas promesas de investimento e rehabilitación das institucións. A resposta do Goberno municipal consistiu entón en cursar alegacións contra o expediente para lograr a declaración BIC do parque Enciclopédico do Pasatempo, alegando que o ámbito de protección resultaba a todas luces "excesivo". Un peche que dura até hoxe Á espera de que o parque sexa finalmente declarado Ben de Interese Cultural, un novo derrubamento no mural da illa central do estanque do Retiro, unha zona sobre a que a Asociación Amigos do Pasatempo xa chamara a atención, provocou o peche do parque o 24 de outubro de 2018 até o día de hoxe. É a clausura máis longa da súa historia. Malia o 800 aniversario da Cidade dos Cabaleiros, toda aquela visitante que hoxe desexe contemplar unha das mostras máis destacadas do patrimonio histórico de Betanzos, atoparase unicamente cun cartel avisando de que o legado indiano dos García Naveira permanece pechado indefinidamente por obras de mantemento. O futuro do parque debe pasar por algo máis que unha recuperación puntual do patrimonio perdido polos últimos derrubamentos. A profundización no sentido orixinal do proxecto, unha actuación estrutural que incida na recuperación dos restos arqueolóxicos e a progresiva incorporación das pegadas perimetrais do recinto do parque supoñen a liña a seguir, segundo a Asociación de Amigas e Amigos do Pasatempo, para evitar a destrución dun legado dedicado a iluminar unha terra erma pola corrupción e a ignorancia.