O Apalpador: o rastro dun mito contemporáneo

Nas aldeas máis baixas do Courel, como Froxán ou Vilamor, a resposta habitual da veciñanza é "nunca oín nada do Apalpador". Hai que internarse no máis profundo da montaña, transitando cara á devesa, para atopar o rastro dunha lembranza minguada polo paso do tempo. "Había que ir cedo para a cama porque baixaba o Apalpador", di Jesús Fernández, veciño de Campelo. Na aldea de Chan da Pena, xa en Pedrafita, Alicia López traslada o recordo transmitido no seo familiar: "Eu sei o que me contaba miña nai. O Apalpador baixaba o 24 de decembro, na madrugada". "A mestra da escola mixta que houbo aquí tamén nos falaba sempre del", engade López. Ao seu carón, José García decoñecía unha tradición que, rozando o paradoxo, identifica como algo que vén de fóra. "Son os de Romeor, pregunta alí, eles han saber", di. Refírese á familia de Eva Méndez, que explica que "testemuñas hoxe é difícil atopar. Era toda a xente moi vella e ademais non todo o mundo celebraba ese festexo". "O apalpador deixaba sempre castañas, moedas ou chocolate" Así e todo, ela tamén viviu as últimas rabexadas. "O que lembro de nena é que na miña casa e na do lado, a 31 de decembro dicíannos os vellos que había que ir cedo para a cama e comer ben, pois viña de noite o Apalpador, e se poupaba as barrigas e non estabamos fartas, igual non deixaba nada", conta. Papá Noel non existía nun fogar que mantivo a crenza no Apalpador até hai uns 35 anos. "Buscabamos o zapato máis grande que houbese na casa e poñiámolo detrás da porta, nunca dentro do cuarto", relata a mestra. "Castañas deixaba sempre, e despois moedas ou chocolate", revela. O fado como aliado Foi precisamente neste lar de Romeor onde a tradición, aparentemente condenada á extinción, se salvou para voltar a se estender pola Galiza toda. O cuñado de Méndez, José André Lôpez, conseguiu resgatala de primeira man, co fado como aliado, cando coñeceu a figura de oídas en 1994, ao pasar o Nadal na aldea da súa compañeira. Alí escoitoulle á señora Amadora, do Castro, un comentario ante a nevada que os rodeaba: "O que temos que facer agora é agardar polo Apalpador". Sorprendido, Lôpez quedou coa copla: "Tenche castañas e vive na devesa". Aínda pouco convencido, preguntoulle a María, que moraba en Chan da Pena: "E que é iso do Apalpador?". A muller contoulle exactamente o mesmo. Amadora, da casa de Cela, confirmou. Era cuestión de tirar do fío. A tradición do Apalpador, aparentemente condenada á extinción, salvouse nun lar de Romeor "O Apalpador era un ser que ninguén sabía como era. Un home que viña da montaña, da devesa, que facía carbón", conta Méndez. Comía dos froitos que apañaba e dos animais que mataba, o corzo e o xabaril, propios da zona. Estas prácticas permitíronlle a Lôpez situalo como "anterior á agricultura". Outro veciño, Benigno, contoulle que "cando eran pequenos, baixaban da devesa unha torada de árbore e prendíanlle lume diante da capela. Alí reuníase na Noiteboa a veciñanza, e cando se apagaban as cinzas facían pasar os animais". Con este dato, Lôpez ligou a torada de Nadal co Apalpador, que sendo carboeiro tiña que tronzar árbores. A figura do Apalpador non aparece só no Courel, senón que se manifesta con diversos nomes noutros lugares da área galego-portuguesa: Apalpador tamén no Bierzo, Apalpa-barrigas nos Ancares, ou Pandigueiro na comarca de Trives. Esta última nomenclatura resultoulle fundamental para entender a natureza da personaxe, pois procede etimoloxicamente do verbo latino pandi, que fai referencia a «curvar», porque aparece «cando se curva o tempo, é dicir, ao deixar de decrecer o día e comezar a medrar: no solsticio de inverno». Ese sería o momento no que tradicionalmente baixaría da serra, coincidindo co día 24 de decembro. Porén, a presión do cristianismo levou a desprazar a data para o día 31, San Silvestre, relacionando a dimensión natural deste santo coa do Apalpador. Por outra banda, o xigante preséntase case como unha deidade, que «relumbra», feito propio das personaxes superiores. Trataríase, pois, dun «deus prerromano que chegou a nós través do tempo, coas mudanzas que tiveron lugar –non moitas, porque nun mundo autosuficiente, que vive da agricultura e non ten comercio exterior, non son grandes. Ao non mudar a estrutura social, todos os mitos ligados ao seu mantemento tampouco se modificaron, ou fixérono dun xeito moi leve». Por iso, a tradición logrou sobrevivir nalgunhas casas, como a da compañeira de Lôpez, até os anos 80. Do Courel a Compostela Con toda a investigación desenvolvida arredor da difusa silueta do carboeiro, Lôpez escribiu un artigo que pretendía deixar constancia dunha realidade xa daquela en desaparición, pois o mundo que a sustentaba esmorecía. Publicado en 2006 no Portal da Língua Galega, chegou a oídos de integrantes da Gentalha do Pichel, que puxou non só por dar a coñecer a figura desde un punto de vista etnográfico, senón pola «construción de cultura autocentrada, traéndoo e adaptándoo ao presente», explica André Seoane, que estivo implicado no proceso. O mito do Apalpador viaxou así do Courel a Compostela –aínda non por terras liberadas– para atopar, como se preguntaba Novoneira, a xeración que había de salvalo. O traballo de recuperación iniciado pola entidade asociativa tivo grande acollida. O Apalpador pasaba en 2007 de memoria a realidade reinventado na Galiza urbana, expandíndose por outros centros sociais do país ao ano seguinte, «cunha visión máis ecoloxista e menos consumista». Mais tamén desde o nivel do íntimo, no Courel a casa de Méndez tivo a súa propia revitalización. O seu compañeiro, Xulio Fernández, natural de Lóuzara e alleo á lenda, reviviu a tradición disfrazándose para as súas sobriñas cos trapos vellos da casa. «Cara á unha da madrugada, entrou facendo ruído e ciscou os agasallos todos no corredor», conta Eva. Malia levar deportivos brancos, as cativas só «viron o vello que eu lles dicía con botas de goma negras, unha silueta moi alta que se perdía na escuridade. O que fai a fantasía infantil...». Méndez e Fernández levaron a tradición ao Concello de Allariz, onde ambos imparten aulas, pois comezaron a promovela desde a Asociación de Nais e Pais cando a súa filla estaba na escola e aínda se mantén grazas a outros pais que tomaron o relevo. Xoán González debuxa o Apalpador coa coroza de palla, tradicional dos lugares de montaña, ao resultarlle máis coherente. Desde a Gentalha, decantáronse pola imaxe do Apalpador máis achegada á descrita por Lôpez, facendo un chamamento á importancia da «estandarización do mito» a través dunha iconografía única que permita artellar mellor a recuperación. O seu exemplo dá conta dun proceso de recuperación no que o labor docente foi fundamental. A popularización estendeuse polo país con diferentes manifestacións, de libros infantís a profesionais que ofrecen espectáculos teatrais caracterizadas do carboeiro. Este é o caso de Anxo Moure, que aproveita esta figura «cun contido moi pedagóxico» para pór en valor «a aldea, a natureza, a ecoloxía ou o anticonsumo». Actividades como a súa resultan fundamentais para reverter a imaxe maligna do Apalpador como unha sorte de home do saco, que refire, por exemplo, Jesús Fernández: «Había que comer pouco, porque viña o Apalpador. Metíannos medo con iso». Entendida esta como resultado da deturpación pola influencia da Igrexa, o veciño de Campelo admite que «non sei como era, eu nunca o vin». Unha das primeiras tarefas para recuperar a figura foi, precisamente, pórlle un rostro a aquela criatura sen face que habitaba no imaxinario popular. Un deseño de Leandro Lamas converteuse no estandarte, non exento de polémica, pois a algúns sectores da sociedade non lles convencía esta imaxe. A batalla da representación Xoán González, autor dun dos primeiros contos publicados sobre o Apalpador, entendía que a vestimenta con farrapos que se lle achacaba «era parte do proceso de deturpación que sofren as personaxes do Nadal en toda Europa, producindo imaxes marxinais». O Apalpador ten un carácter extraordinario que para el non fora interpretado con acerto: «Hai que saber ler esta sorte de relatos. Na tradición, falarmos de xigante implica que é unha persoa de relevancia, non que ten moita altura». Segundo esta idea, ao seu ver non ten senso representalo «esfarrapado», ao contrario, implica asumir a deturpación. Lôpez, porén, móstrase partidario de pór en contexto o relato dos vellos: «Leva boina, como todos os paisanos, e reproduce a vestimenta do entorno, que era roupa chea de remendas». No seu conto, González debuxa o Apalpador coa coroza de palla, tradicional dos lugares de montaña, ao resultarlle máis coherente. Desde a Gentalha, decantáronse pola imaxe do Apalpador máis achegada á descrita por Lôpez, facendo un chamamento á importancia da «estandarización do mito» a través dunha iconografía única que permita artellar mellor a recuperación. O suceso do resgate O que as diferentes opcións poñen en cuestión é un proceso de negociación do mito traído aos nosos días. Entre as adaptacións que sofre atopamos a introdución de presentes no rito, que son brinquedos tradicionais, «elaborados respectuosamente e de proximidade», di Seoane. A recuperación pode cualificarse de suceso rotundo, pois, como observa Moure, «hai 15 anos pouca xente celebraba o Apalpador». Lôpez, de feito, admite que «pensaba que morrería nesta xeración, na próxima como moito». Foi grazas á iniciativa do pobo, dedicando boa parte do esforzo no ensino. González bota en falta maior implicación dos organismos oficiais. Se ben Seoane destaca o salto que supuxo a adopción do Apalpador por parte dalgúns concellos, matiza que «non foi unha solución plena, senón un elemento máis, que, con todo, contribuíu a ofrecer unha visión máis autocentrada das festas do Nadal». Para Lôpez, «o feito de que se poña á par de dúas figuras tan potentes como os Reis Magos, coa maquinaria da Igrexa católica, e Papá Noel, coa de Hollywood e os Estados Unidos de América, xa é un éxito». Nos espectáculos de Moure «Papá Noel é un Apalpador emigrado da serra do Courel». A todas luces, o carboeiro representa un exemplo de resistencia no que a tradición é verba incómoda para os fluxos da homoxeneización cultural nun mundo crecentemente globalizado, enmarcado con outras manifestacións actuais como o auxe das foliadas ou o Samaín, que son, como resume González, «consecuencia dunha reafirmación nos valores propios». Proba, en último termo, dunha forza que nunca é inútil.