A nova orde alimentar

Apostouse por un sistema que conseguise alimentar a poboación ao menor custo, ou dito doutro xeito, coa máxima produtividade. As rexións produtoras volvéronse altamente especializadas e a produción concentrouse en monocultivos e gandería a escala industrial. Aplicouse ademais unha mecanización intensiva, espallouse o regadío, seleccionáronse as variedades xenéticas de maior rendemento, e fomentouse o uso masivo de fertilizantes nitroxenados e pesticidas químicos. Modelo agrario cuestionado Atendendo aos resultados, aquela revolución verde resultou un grande éxito: o agro multiplicou a súa produción nun curto espazo de tempo e o mundo desenvolvido liberouse da praga da fame. Nas décadas seguintes, os principios esenciais do modelo consolidáronse e o control dos distintos elos da cadea produtiva foron concentrándose nunhas poucas mans. Basta lembrar que o 60% do principal factor de produción agraria, as sementes, está controlado por catro multinacionais: Corteva, ChemChina, Bayer e BASF. En paralelo ao efecto sobre o tamaño das colleitas, o modelo foi deixando a súa pegada noutras variables de longo alcance. Os solos foron degradándose, perdendo contido orgánico e mineral, o cal derivou na menor fertilidade da terra. Isto aumentou a dependencia dos fertilizantes para conseguir manter o rendemento, o cal volve incidir sobre os solos dando orixe a un círculo vicioso de nefastas consecuencias. O maior emprego dos fertilizantes nitroxenados provoca tamén unha dependencia cada vez maior dos combustibles fósiles, en concreto do gas que é un elemento crítico na súa produción. Finalmente, a semellanza xenética dos cultivos fai medrar a vulnerabilidade ante as pragas. Alén do deterioro dos solos e a inseguridade das colleitas, débense salientar outros dous efectos. A globalización dos mercados agrarios está agravando os desequilibrios territoriais e a fraxilidade de países en varias rexións do planeta. Calcúlase que hai no mundo 1.000 millóns de persoas en risco de morte por falta de alimentos. Como guinda a este tétrico pastel, o sistema agrario vixente ten un impacto notable no quecemento global, tanto polas técnicas de produción utilizadas coma polos traxectos que percorren os cultivos entre as zonas produtoras e as consumidoras. En realidade, a relación entre agro e cambio climático é bidireccional. Nunha dirección, a agricultura utiliza masivamente combustibles fósiles ao cultivar, regar, procesar, transportar, refrixerar e producir fertilizantes. Cítase con frecuencia o exemplo da pera rionegrina que se cultiva na Patagonia arxentina, se traslada a Tailandia para o seu envasado, e de alí ata San Francisco onde se coloca á venda nas góndolas dos supermercados californianos. Ante os vinte mil quilómetros percorridos, un pregúntase se non hai peras preto de San Francisco que se poidan envasar pola rexión. Na dirección contraria, o quecemento global representa unha ameaza de consecuencias incalculables para a produción agraria e forestal. A emisión de gases de efecto invernadoiro eleva as temperaturas e cambia o patrón das choivas, estas máis escasas e concentradas, o que produce una serie de efectos cada vez máis presentes no planeta: lumes con gran poder destrutivo, longos períodos de seca, choivas torrenciais e asolagamentos, e perda de superficie xeada o cal propicia a suba do nivel do mar que terminará afectando as franxas de costa. Tales efectos están xa provocando a alarmante falta de auga, o adiantamento das colleitas, o menor rendemento das explotacións, a descontinuidade da produción nas superficies máis vulnerables, pragas máis frecuentes e virulentas e, tamén, unha maior volatilidade dos prezos. Un novo sistema alimentar inevitable Unha fría análise do contexto definido nos parágrafos anteriores lévanos á conclusión de que, aínda sen guerra en Ucraína, o mundo precisa unha nova revolución verde que corrixa as eivas fondas do sistema alimentar vixente e evite a dependencia actual dos grandes produtores e distribuidores globais, unha revolución que desbote a variable custo como primeiro criterio de actuación e a substitúa por principios de produción sustentable. Recuperarmos a produción de proximidade, ademais do seu efecto obvio sobre o desenvolvemento local e a demografía no rural, reducirá notablemente o impacto do comercio agrario sobre o medio, permitirá ampliar a diversidade das especies, suporá unha mellor defensa contra as pragas e minorará a variabilidade dos prezos no mercado. Esta tendencia a rescatar o que nunca se debeu abandonar, a produción agraria local, chega da man dunha nova orde alimentar que busca garantir a cobertura das necesidades humanas ao tempo que preserva as condicións do medio. Esta nova orde alimentar ha observar unha serie de principios que pouco teñen que ver cos que inspiraron o modelo vixente dende a Segunda Guerra Mundial. Estes serían os “novos” principios: Consideración do medio rural coma un todo a conservar e promover dun xeito sustentable, o cal quere dicir que as estratexias agrarias e forestais han obedecer a unha política única enfocada á satisfacción, no curto e no longo prazo, das necesidades alimentarias propias. Adopción da agricultura rexenerativa como técnica principal co obxectivo de facilitar a reconstrución e mineralización dos solos, aumentar a capacidade de retención hídrica, incrementar a captación de gases de efecto invernadoiro, evitar o uso de fertilizantes químicos, previr as pragas e obter produtos máis sans e nutritivos. Na liña do punto anterior, diversificación e rotación dos cultivos –agrarios e forestais– así como uso de cultivos de cobertura, todo o cal aumenta o número de familias botánicas en contacto cos solos, protexe dos axentes atmosféricos e das pragas e tende a mellorar os rendementos. Recuperación das variedades xeneticamente resistentes e cun menor consumo de auga que se abandonaron por cuestións de produtividade. Prioridade da tecnoloxía fronte á mecanización: isto quere dicir optimizar o proceso de cultivo e colleita mediante a dixitalización dos procesos ao tempo que se minimizan as agresións que a maquinaria infrinxe aos solos. Sinerxía coas cabanas gandeiras mediante o desenvolvemento dun sistema integrado para a utilización do xurro como fertilizante orgánico. Aproveitamento dos recursos naturais como fonte de enerxía a través de micro-instalacións solares, eólicas e xeotérmicas. Consecuencia ineludible dos puntos anteriores, aposta determinante polo I+D agro-gandeiro-forestal. Galicia na encrucillada A implantación do modelo agrario saído da Segunda Guerra Mundial puxo os países ante unha disxuntiva estratéxica. Podían: a) procurar a especialización nalgún cultivo na busca de máxima produtividade, b) manter un sistema produtivo diversificado dirixido preferentemente ao mercado local, ou c) abandonar a agricultura e traer de fóra os alimentos frescos que precisase para atender o consumo interior. Tomarei a principal familia agraria, o cereal, para amosar o exemplo de países que adoptaron tres estratexias distintas. Segundo a base de datos Atlas Big, Ucraína produce 1.635 kg de cereal por persoa e ano. É o país máis produtivo nestes termos do mundo. O seguinte é Arxentina, con 1.587 kg. Son países que exemplifican a especialización agraria pois producen cereais coa mirada posta nos mercados exteriores. España produce 522 kg de cereal por persoa e ano, unha cifra intermedia no panel mundial. É o segundo Estado de Europa en produción agraria, só por detrás de Francia (FR: $42.001 millóns; ES: $40.341 millóns. Fonte: Banco Mundial) que ten un 27% máis de superficie. España, pola diversificación dos seus cultivos, pódese considerar un bo exemplo da estratexia b). E despois temos Galicia, que presenta unha produción de 55 kg de cereal por persoa e ano, unha cifra que non necesita cualificación e que coloca o país entre aqueles que optaron pola “estratexia” c): o abandono da produción agraria. España ten arredor dun 46% do seu territorio dedicado á agricultura (inclúese gandería). É a chamada Superficie Agraria Útil (SAU). Galicia ten a metade; o que lle falta está cuberto por eucalipto. Se a comparativa xa resulta horrible, vólvese tráxica cando se comparan as superficies dedicadas a cultivos para consumo humano pois namentres España ten un 26% dedicado a tal fin, Galicia non chega ao 4%. Aplicando os números españois á realidade galega, nun exercicio simplista pero eu creo que ilustrativo, Galicia necesitaría experimentar o cambio sinalado na táboa (en oliveiras, ponse o dato de Navarra por ser unha primeira cifra “alcanzable”). grafica Serían unhas 478.000 hectáreas que Galicia necesitaría pór en produción para lograr a posición media española. A cuestión é que España necesita aumentar tamén a súa superficie agraria e nese proceso está. Abonda con viaxar por Castela-León ou Castela-A Mancha para descubrir as novas plantacións de cereais, oleaxinosas e froiteiras ao longo das súas estradas e autoestradas. Galicia precisa unha absoluta metamorfose do seus campos, aproveitando os solos baldíos e substituíndo os eucaliptais que acaban coa biodiversidade e os acuíferos e arrasan os solos. Mais ao paso que vai o Goberno galego na recuperación de terras improdutivas, o gran cambio nunca terá lugar. Requírese dunha estratexia completamente distinta, que aposte con determinación pola activación da produción agraria a partir dos principios recollidos neste artigo. Non queda outra.