As mulleres no entroido ao longo da historia

Comeza o Entroido, o rito máis importante da cultura do noso país. Esta festividade réxese na tradición por unha estrutura moi marcada por sexo e idade e as mulleres teñen un papel fundamental nas súas mascaradas, ocupando desde hai anos até a actualidade, que están máis equiparados, distintos roles nos ritos, danzas e xogos tradicionais, como ten estudado o antropólogo, escritor e historiador Rafael Quintía. O Entroido celébrase a finais do ciclo de inverno, de aí a forte ritualidade que o caracteriza, relacionada coa súa orixe rural e de carácter relixioso, non cristián. As mulleres, explica Quintía a Sermos Galiza, estaban excluídas dalgúns ritos ao non lles deixaren pór o traxe de personaxes arquetípicos que estaban reservados para os homes, mais tiñan un papel fundamental nalgúns outros, como os realizados por mozos e mozas cun protagonismo maior destas últimas, por exemplo no Entroido de Cobres, en Vilaboa (comarca de Pontevedra). A estrutura de moitos xogos e falcatruadas adoita repetirse, o home vai detrás da muller, buscándoa e perseguíndoa. Un claro exemplo disto é a "Boreada do Entroido", rito que marca o inicio da festividade. Polo Santo Antón comézase a anunciar a chegada da festa. Este aviso consistía en saír pola noite a tocar os cornos e as buguinas. Cando a veciñanza escoitaba que o outro repicaba seguíano, aí empezaba o bule bule, e xa empezaba o Entroido. Nalgunhas zonas as mulleres tiñan un protagonismo especial nesta acción. Por exemplo, en Manzaneda (Terra de Trives) as mozas solteiras escondíanse pola noite con cornos de carneiro e tocábanos, e os mozos solteiros tiñan que saír a buscalas, descubrilas e roubar o seu corno, ese era o xogo. Ademais de seren protagonistas de moitos ritos, ás mozas tamén "se lles concedían privilexios", segundo se entendía na tradición. Por exemplo, as mulleres tiñan os seus propios gardiáns, que eran os casados novos disfrazados de vellos, que as protexían e velaban pola súa seguridade durante a celebración do Entroido. As personaxes do Entroido O Entroido tiña personaxes e estrutura por idades e de xénero moi marcada, explica Rafael Quintía. Desde a cativada até as persoas máis maiores da aldea participaban nesta festividade e nos seus ritos correspondentes. Cada un tiña o seu rol e participaba nun nivel distinto. Ademais, sinala o antropólogo, hai uns oficiantes, son seres "liminais", transcendendo os límites do xénero e da humanidade, para converterse en algo diferente, capaz de oficiar ese rito. Non falan, corren, avanzan a saltos, botan, danzan ou camiñan de forma errática, propulsándose con moncas ou con pértegas.. De súpeto, chegan ás aldeas uns seres estraños enmascarados, que asustan as mulleres e a rapazada. Estas personaxes poden traspasar todo tipo de límites: morais, facendo cousas obscenas, territoriais, indo dunha aldea a outra, de propiedade, entrando nas casas, e de xénero, vestíndose de home ou de muller indiferentemente. Os casados novos disfrazábanse de vellos, que eran as máscaras que velan pola orde e os gardiáns que protexen as damas. Pero o grupo máis importante dentro da ritualidade desta festa era a rapazada, cuadrillas de mozos e mozas en idade de casar que durante eses catro ou cinco días de festa se xuntaban, e de aí saían moitas parellas por aquel entón. Este grupo dividíase á súa vez en homes e mulleres, galáns e madamas. As Madamas, Damas ou As de bonito eran as protagonistas femininas fundamentais do Entroido de Cobres de Vilaboa, como documentou o etnógrafo Xosé Anxo Rosales. A Madama debía ser unha moza que se entendía "en idade de casadeira", de 16 ou 17 anos. Era costume que no seu peitoril de ouro, hoxe en día intercambiado por bixutaría, levaran o dote da familia. Esta puña en movemento todas as súas relacións sociais tratando de conseguir todo o ouro posíbel para engalanar a Madama da mellor forma, xa que era unha forma de representar o poder da familia. Levaban o traxe máis bonito, ían vestidas de branco, con pedraría, espadanas, mantóns e sombreiros de cores. Bailaban e realizaban as danzas rituais. Tamén tiñan privilexios, como que había que ir buscalas casa por casa, e renderlles acatamento. Ademais concedíanlles "outros honores", como o de sacrificar o galo. O Entroido pon o foco nos mozos e nas mozas, na xente nova, mais elas eran as protagonistas da festa en Cobres, onde todo xiraba ao redor delas. Eran tan importantes que lle chamaban Madamas a todo o bando do Entroido, en feminino. Mais son personaxes que se repiten en moitas zonas da Galiza, representados de distinta forma e cun protagonismo menor. Os Galáns eran os mozos solteiros, en idade de casar, que pretendían ás Madamas. Hai toda unha ritualidade ao redor do "acoso" ás mulleres. As confrarías de rapaces dedicábanse durante este ciclo a faldrear, fustrigar, emborrallar, empitonar, e cardar as rapazas. Nese momento, as sociedades tiñan unha separación por xéneros moi marcada e ríxida, entón os homes aproveitaban festas como o Entroido para relacionarse desta forma, e as mulleres tamén respondían. Loita entre sexos A diferenciación entre homes e mulleres dá lugar a unha batalla entre sexos. De aí xurdiron os actuais Xoves de Comadres e de Compadres, nos que se dividen en grupos para realizar os xogos e ritos do Entroido. Isto vén dunha longa tradición relacionada ca tensión entre sexos. As confrarías de mozos solteiros que acollen as máscaras dos seres liminais que traspasan os límites, mestres do caos, perseguían as mulleres para fustrigalas. O Domingo de Pascua, os mozos esperaban á saída da igrexa con ramos de acivro para darlles con eles ás rapazas nas pernas. As mulleres tiñan pánico destes seres que realizaban un acoso ritualizado sobre elas. Outra "brincadeira" típica destas datas na zona das Rías Baixas era que os homes pedían brea -sustancia viscosa- aos zapateiros, e cando vían as rapazas pegábanlles con esta na cara. Despois para quitala tiñan que arrincar as cellas. Mais elas respondían ás brincadeiras coa mesma forza. Hai un rito, o das lardeiras e lardeiros, no que as mulleres facían un boneco satírico dos homes con roupa que lles roubaban, e no seu día os homes facían o mesmo con elas. O xogo consistía en esconder o meco e tratar de roubarllo aos outros. Eran "as falcatruadas e o humor da época", que representaban esa loita entre sexos. Na actualidade, estes ritos seguen facéndose pero dunha maneira distinta, aínda que as máscaras masculinas seguen perseguindo e enfrontándose coas máscaras femininas no Entroido. O Entroido é patrimonio cultural galego O ciclo festivo do Entroido galego pode variar en denominación dependendo da zona da Galiza, pero o que predomina é: Domingo Fareleiro, Domingo Oleiro, Xoves de Compadres, Domingo Corredoiro, Xoves de Comadres, Venres de Entroido, Sábado de Entroido, Domingo de Entroido (gordo), Luns de Entroido, Martes de Entroido, Mércores de Cinza e Domingo de Piñata. Nalgúns nomes destes días volve verse reflectida a distinción entre homes e mulleres, os días nos que fan a representación da loita entre sexos, eses Xoves de Comadres e Compadres. Hai quen vive estes días de Entroido como un fenómeno relixioso, xente que sente culto e devoción, dándolle un carácter sagrado. Antes sacábanse os enfermos e as enfermas ás portas para velo pasar, as máscaras entraban nas casas a rezar por eles, a xente choraba cando vía... Este carácter relixioso deu lugar a unha pugna ideolóxica entre cristiáns e non cristiáns, sinala Quintía a Sermos Galiza, xa que os ritos desta festividade son previos á relixión pero como moitos outros tentáronos cristianizar co paso dos anos. A lei do Entroido é un asunto moi serio na Galiza, durante estes días estabelécese unha nova orde temporal e unha normativizade. É importante a participación total da comunidade, se hai máis xente véndoo que participando é unha actuación, non un Entroido, "este ten que ser participativo", indica Rafael Quintía. Trátase dun feito social total que, segundo a terminoloxía sociolóxica e antropolóxica, é un feito que implica aspectos xurídicos -como normas-, sociais, relixiosos, relacionadas coas crenzas, económicos -neste ciclo móvese a economía-... é dicir, que abarca todos os aspectos tanto do mundo cultural como do social. O Entroido ten tamén unha finalidade rexenerativa tanto da natureza, polo momento no que se celebra, no remate do ciclo de inverno, como da sociedade con respecto á xestión dos conflitos e os ritos de reforzo social. Ritualizábanse os enfrontamentos comúns entre veciñanza ou familia a través de brincadeiras, xogos, regueifas, etc. Esta festividade ritual usa mecanismos como a crítica e a sátira para canalizar esa tensión social. As tensións entre os dous sexos facían que se dividiran estes rituais en Comadres e Compadres. Os traxes para oficiar Un dos elementos máis importantes desta festividade é o traxe. As vestimentas tradicionais varían dependendo da zona da Galiza onde se celebre. Máscaras, cintos, abelorios, sombreiros, mantóns, de todas as formas e cores son os que diferencian os distintos personaxes do Entroido, e o seu papel no rito. As Madamas e os Galáns de Cobres en Vilaboa, os Peliqueiros de Laza, os Cigarróns de Verín, as Pantallas de Xinzo de Limia, os Volantes de Chantada, os Boteiros de Viana do Bolo, os Choqueiros da Coruña.... A máscara é un elemento fundamental do Entroido, é o que permite a transformación. Cando un pon o traxe, a máscara é o que permite diluír a súa identidade e convertelo nunha persoa diferente, destaca Quintía, e "tamén permite sobrepasar os límites de xénero". Os roles das mulleres nos días de Entroido foron mudando e agora, afortunadamente, as mulleres poñen as máscaras e traxes que elas queiran vestir, incluídas aquelas máscaras que na tradición estaban reservadas só para os homes, converténdose en Peliqueiras ou Boteiras. Perda do traspaso xeracional da tradición Toda a estrutura do Entroido vén marcada por uns grupos de idade e de sexo. Por un lado están os grupos de mozas e de mozos solteiros, protagonistas da festa, e por outro, os casados novos, os vellos e as vellas e mais as crianzas. Cada un desempeñaba o seu papel e todos participaban nesta festividade. Hoxe en día xa non ten sentido esta estrutura tan marcada, mais antes a sociedade era así, había diferentes categorías que se repetían en todas as mascaradas ao longo de toda a Galiza nestes ritos, conclúe o antropólogo Rafael Quintía. En moitos bandos, cando se vai correr o Entroido participan desde os máis novos até os máis maiores. O que se fai na actualidade, como un intento de conservar o traspaso xeracional, é levar os nenos vestidos de pequenos, cos seus disfraces. Antes non era así porque non estaba en xogo ese relevo xeracional, porque todas as crianzas esperaban a ter 16 ou 17 anos para ser Madamas, Galáns, Boteiros, Peliqueiros ou Cigarróns. Estaba totalmente prohibido que antes de ter esa idade puxeran o traxe, porque se consideraba que non estaban preparados para levalo. Facelo requiría unha aprendizaxe, e chegar a poñelo era un símbolo de que xa eran suficientemente maiores. Hoxe en día garántese que as nenas e os nenos vivan o Entroido de pequenos, porque despois "perden" esa ilusión ou emoción que había antes de aspirar a algún día chegar a pór o traxe tradicional. As Madamas do Entroido de Cobres As Madamas, mozas en idade de casar, eran as protagonistas do Entroido de Cobres, en Vilaboa (Pontevedra), e todo xiraba ao redor delas. Sobre todo para os Galáns, que sempre as ían buscar, danzaban con elas e "pretendíanas" durante o festexo. Tamén tiñan privilexios como que había que ir buscalas casa por casa e renderlles acatamento. Ademais concedíanlles "outros honores", como o de sacrificar o galo. Debíano facer cunha espada e cos ollos vendados, e este acto era un preludio de que a que o fixera ía casar. As mulleres cando estaban casadas xa non podían ser Madamas, tiñan que vestir de branco ou de xitanas. O de Madama era un traxe exclusivo para casadeiras, por iso ían tan engalanadas e levaban o dote da familia no peitoril. Destes días de festa saían moitas parellas.