O medio galego, os retos da natureza

A chegada do mes de xuño trouxo consigo a reivindicación de tres elementos naturais interrelacionados e de suma importancia na Galiza. O pasado 1 de xuño decorreu o Día Mundial dos Arrecifes, e os vindeiros 5 e 8 de xuño conmemorarase os Días Mundiais do Medio Ambiente e dos Océanos, respectivamente. Dúas cuestións, o medio natural, en xeral, e o mar, en concreto, de vital importancia para o país galego a nivel económico, mais baixo a alongada sombra da eólica mariña, o cambio climático, a sobreexplotación das pescarías e a contaminación das augas. É o Programa das Nacións Unidas para o Medio Ambiente (Pnuma) o que, hai xa 50 anos, estabeleceu o 5 de xuño como o Día Mundial do Medio Ambiente como a plataforma mundial con maior alcance para a divulgación ambiental e en favor das causas que defenden o medio natural. Unha data que conmemoran anualmente millóns de persoas e cuxas celebracións acollerá neste 2023 no Estado africano da República de Costa de Marfil, coa contaminación por plásticos como protagonista dos eventos. Segundo o Pnuma, cada ano prodúcense a nivel mundial máis de 400 millóns de toneladas de plástico e crese que a metade deste material concíbese para unha vida útil dun só uso. Destas, só 40 millóns de toneladas se reciclan. A ONU estima que entre 19 e 23 millóns de toneladas de refugallos plásticos rematan cada ano en lagos, ríos e mares: isto equivale ao peso de arredor de 2.200 torres Eiffel, como a de París, xuntas. Que teñen en común o alto de Pena Trevinca e o fondo da ría de Arousa? Á parte de seren espazos emblemáticos merecentes de protección especial, ambos os dous conteñen cantidades de partículas de plástico moi pequenas. Os microplásticos (partículas plásticas cuxo diámetro é inferior a 5 mm) invaden os alimentos, a auga e incluso o aire. O Pnuma estima que as persoas inxerimos máis de 50.000 partículas de plástico cada ano, e incluso moitas máis se temos en conta as partículas inhaladas. Os produtos plásticos dun só uso que son desbotados ou queimados non só prexudican a saúde humana e a biodiversidade, senón que igualmente contaminan todo tipo de ecosistemas, desde os cumios dos nosos montes até o leito mariño. De feito, os plásticos son, de lonxe, a contaminación mariña máis perigosa, representando na actualidade 85% dos refugallos que podemos atopar nas nosas augas e praias. Así, a contaminación por plásticos é tamén un dos principais problemas das augas mariñas galegas. O primeiro estudo sobre microplásticos desenvolvido polo Centro Oceanográfico de Vigo-CSIC permitiu constatar a presenza destas pequenas partículas plásticas en mostras de auga e de sedimentos costeiros desde Muros até a desembocadura do río Miño. Os resultados do estudo do CSIC déronse a coñecer en decembro de 2022 mais as mostras de sedimentos e de auga superficial comezaron a recollerse, de maneira mensual, nos anos 2016 e 2017, polo que o problema non é novo. Aínda que a orixe destes contaminantes non se pode precisar con exactitude por causa do seu tamaño, a comunidade científica si chegou a certos consensos. De feito, nas mostras recollidas nas Rías Baixas, os microplásticos máis abundantes son as microfibras procedentes da industria téxtil, que se acumulan nos lodos das depuradoras, fragmentos de pintura procedentes dos cascos dos barcos ou filamentos procedentes de redes e aparellos de pesca. Mares contaminados Á "ameaza" dos plásticos súmanse outros agravios aos océanos e, por tanto, tamén ás nosas rías. Por unha parte, a contaminación non só é "plástica": representantes da cadea mar-industria teñen reclamado unha e outra vez o saneamento integral das rías ante a caída en picado na produción de marisco bivalvo, entre outras especies. Así o denunciaba ao comezo do mes de maio a Plataforma en Defensa da Ría de Arousa (PDRA). Após analizar os datos de produción de bivalvos durante os últimos 20 anos, a PDRA constatou unha perda perto de 70% nas capturas. E é que, segundo afirma a Sermos Galiza o presidente da plataforma, Xaquín Rubido, esta "situación crítica pode observarse xa a simple vista: nas rochas do medio da ría xa non medra nada". As causas da caída en picado da produción da ría de Arousa non están claras –"a Consellaría do Mar da Xunta da Galiza aínda non elaborou un estudo ao respecto", di Rubido– mais a PDRA sinala a contaminación procedente dos ríos que desembocan na ría e dos seus afluentes, así como a contaminación que se verte "impunemente ou con multas irrisorias" directamente á ría. Rubido sinala a Sermos Galiza o caso do "xigante" Jealsa, en Boiro (O Barbanza), multada "só con 14.000 euros após reiteradas verteduras á ría de Arousa. Que son 14.000 euros para unha empresa tan grande?", pregunta o presidente da PDRA. O caso da ría de Arousa non é único. A ría de Ferrol atópase nunha situación semellante e un estudo elaborado polo profesor Xosé Lois Otero, do departamento de Edafoloxía e Química Agrícola da Universidade de Santiago de Compostela (USC), apunta a que detrás do lastre da produción marisqueira da ría está a acumulación de materia orgánica e o incremento de sedimentos moi finos, o que limita o desenvolvemento de moitas especies, sobre todo dos bivalvos. Tamén o aumento do caudal dos ríos ten provocado a morte do marisco dos bancos galegos, e este incremento de auga doce que chega ás rías ten, polo xeral, dúas orixes. A primeira, e relacionada de maneira máis directa coa actividade humana, é a apertura indiscriminada dos encoros para a produción de enerxía eléctrica. E a segunda, aínda que non por iso menos importante, é o aumento das precipitacións ou, máis ben, a súa concentración en períodos relativamente curtos de tempo. Sendo este un feito que se relaciona cada vez máis co cambio climático: a intensificación dos fenómenos meteorolóxicos, caso das chuvias torrenciais que aconteceron no país a finais de 2022, provocando tamén importantes inundacións. A ameaza da eólica mariña A biodiversidade mariña da Galiza está agora tamén ameazada pola sombra da eólica mariña. As augas da comarca do Baixo Miño están no foco de diversos desenvolvementos de eólica mariña permitidos nos Plan de ordenación dos espazos marítimo (POEM) aprobados polo Goberno do Estado. Precisamente, o seu emprazamento coincide cunha das máis importantes áreas de pesca da Galiza, situada fronte as costas da Guarda, Oia, O Rosal e Baiona. A vila da Guarda acolleu o sábado 20 de maio unha concentración para exixir a paralización dun proxecto que "prioriza a produción industrial de enerxía fronte a protección da biodiversidade e a actividade pesqueira". Tamén as costas da Mariña e Ortegal son albo de proxectos de eólica mariña que, de seren aprobados, afectarían un total de 14 especies en perigo de extinción e decenas en situación vulnerábel. É o caso do parque Breogán, que se instalaría nunha rexión mariña ámbito de influencia de até 11 espazos pertencentes á Rede Natura 2000 e protexidos como Zonas de Especial Conservación (ZEC) e Zonas de Especial Protección para as Aves (ZEPA), como é o caso da ZEPA do Espazo Mariño Punta Candelaria-Ría de Ortigueira-Estaca de Bares, fronte á comarca de Ortegal. Os efectos do cambio climático Mais os impactos do ser humano sobre os océanos non fican aí. Precisamente, a ONU tamén dedica un día dos 365 que ten o ano aos que son os "pulmóns do planeta", unha fonte importante de alimentos e medicinas e unha parte fundamental da biosfera. O propósito do Día Mundial dos Océanos, que decorrerá o 8 de xuño, é informar sobre o impacto do ser humano nos océanos, desenvolver un movemento mundial de apoio e coordinar esforzos para conseguir a xestión sostíbel dos mares. O programa deste ano enxalzará as marabillas do océano como fonte de vida que apoia tanto a humanidade como todos os demais organismos da Terra, mais, baixo o lema "Planeta oceánico: as correntes están cambiando", porá o foco nas modificacións que o cambio climático está a producir nas correntes mariñas e nas consecuencias que isto pode supor para a biodiversidade. Os océanos producen arredor de 50% do oxíxeno do planeta, hospedan a maior parte da biodiversidade da Terra e é a principal fonte de proteínas para máis de mil millóns de persoas en todo o mundo. A todo isto hai que sumar que resulta chave para a economía, xa que se estima que, para o ano 2030, haberá arredor de 40 millóns de traballadores e traballadoras en todo o sector relacionado cos océanos. Porén, os agravios que sofre o mar conducen a unha perda progresiva dos postos de traballo da cadea mar-industria. E así o confirma Xaquín Rubido, presidente da PDRA, a Sermos Galiza: segundo datos publicados polo Instituto Galego de Estatística (IGE) nos últimos 20 anos a Galiza perdeu máis de mil postos de traballo no sector do marisqueo. Os océanos, os mares e as rías precisan, segundo a ONU, máis apoio que nunca para frear os agravios producidos pola actividade humana nun contexto de aumento da temperatura atmosférica global. Un incremento que, como sinala a organización internacional, afectará tamén as correntes oceánicas dos que, á súa vez, dependen os climas de todo o planeta Terra. Ademais, a suba da temperatura nos mares xunto co aumento da concentración de dióxido de carbono provocada principalmente pola queima de combustíbeis fósiles ocasionan unha reacción nos corais que forman os arrecifes coñecida como lixiviación, branqueamento ou bleaching, que diminúe a súa capacidade reprodutiva e o seu lapso de vida. Uns ecosistemas tan importantes como os arrecifes foron reivindicados o 1 de xuño, no seu correspondente día mundial. Todo isto mostra, máis unha vez, do "delicado" da biosfera, da interdependencia que teñen todos os sistemas do planeta e, por tanto, da grande importancia e urxencia que ten a súa conservación. Así, xuño antóllase, coa celebración destes tres días –dos arrecifes, do medio ambiente e dos océanos–, ser o mes bandeira da defensa do medio e, por tanto, da defensa do futuro.