Martín Codax: pai de trobadores

Laura LaMontagne e PicoAmperio actualizan oito séculos despois, con estética hip-hop e bases electrónicas, a cantiga de Martín Codax E bannarnos emos nas ondas. Pouco máis adiante gañan o premio Martín Codax ao mellor proxecto de músicas urbanas. Mais non son Laura e Pico os únicos. Porque as versións das cantigas de amigo dun dos máis coñecidos poetas da lírica medieval galego-portuguesa son infinitas. Entre as máis recentes, as incluídas no disco Cores do Atlântico de Socorro Lira, as do gaiteiro Carlos Núñez ou as do disco Traídes comigo! de Xoán Curiel. Algo ten a literatura medieval galego-portuguesa, e en especial a de Martín Codax, para manter viva a súa forza simbólica. Un dos principais estudosos das cantigas, o profesor Xosé Ramón Pena, sitúa, no libro Joham de Cangas, Martín Codax e Meendinho. Lírica medieval 1200-1350, na realidade de diglosia e da inexistencia dunha plena "normalización cultural" o anovado interese que, desde a súa redescuberta, espertaron as cantigas. Xa que, tal como explica, toda interpretación realizada en clave nacional tende a orientarse cara a un afán de desalienación da propia historia, servindo en particular a literatura medieval para o galeguismo como "a representación artística dunha auténtica xeira de ouro" cultural e política susceptíbel de proxectarse sobre o presente e sobre o futuro. Son ilustrativas, ao respecto, as palabras que o homenaxeado nas Letras Galegas deste ano, Francisco Fernández del Riego, escribiu con 20 anos na revista Nós, na década dos 30 do século XX: "Son os cancioneiros a máis xenuína representación da ialma popular, a máis antiga tradición da arte do pobo". O Pergamiño Vindel foi exposto en 2017 e 2018 A publicación voceira da Xeración Nós recolle outros testemuños deste mesmo entusiasmo, como o de Xosé Filgueira Valverde comentando a relevancia da edición das cantigas realizada por José Joaquim Nunes en 1928. Páxinas que, afirma, "veñen a fixar casi definitivamente, o texto crítico das máis famosas cántigas d'amigo". Antes da edición de Nunes, impulsara a curiosidade sobre as cantigas o achado do Pergamiño Vindel, o manuscrito que contén as sete composicións de Martín Codax atopado en 1914 polo libreiro Pedro Vindel. O pergamiño fora adquirido pola Biblioteca e Museo Morgan de Nova York, mais foi exposto por primeira vez na Galiza no Museo do Mar de Vigo entre 2017 e 2018. O escritor Xosé Luís Méndez Ferrín subliñara precisamente nun artigo publicado na revista Galegos a achega de Filgueira Valverde, autor do opúsculo A paisaxe do Cancioneiro da Vaticana, de 1927, para "comprender a poesía galega neotrobadoresca da primeira parte do século XX", ademais de ser o responsábel da "primeiro intento de canonización e individuación dos diversos trobadores", alén do impulsar a interpretación das cantigas do mar en clave erótica. A importancia concedida ás cantigas de Martín Codax revalorizouse tamén, máis adiante, a través do traballo de Xosé María Álvarez Blázquez, autor da Escolma da Poesía Galega. Escola medieval galego-portuguesa reunida, de 1953, ou do ensaio Martin Codax. Cantor do mar de Vigo (1962), no que sinala o amor como protagonista das cantigas. "Un amor sinxelo e elemental, sen celebracións cortesás nin finxidos deliquios servís, no estilo das cancións amorosas de filiación provenzal. Non: o Cancioneiro de Amigo é galaico-portugués de arriba abaixo, medularmente popular, sen que teñamos que entender o termo nun sentido de vulgaridade pexorativa", escribe Álvarez Blázquez neste libro. O profesor X. Bieito Arias conflúe coa lectura de Álvarez Blázquez nun artigo publicado no número 24 da revista Galegos, publicación que recolleu en 2018 varios textos sobre Martín Codax. Para este experto, Martín Codax é un exemplo da modalidade "popularizante" das cantigas de amigo, un tipo de composicións poético-musicais de temática amorosa cultivado en romance galego-portugués para divertimento das cortes señoriais e reais do noroeste da Península entre a segunda metade do século XII e primeiros decenios do XIII, con anterioridade ao influxo da poética provenzal cortés de carácter aristocrático. A voz feminina Estas cantigas de amigo de tipo popular serían reflexo da poesía autóctona previa a esta influencia provenzal, caracterizadas no aspecto formal polo uso do paralelismo e da repetición literal dos versos e do uso dun tipo de encadeamento das estrofas chamado leixa-prén, así como por unha temática amorosa na que o desexo erótico se sitúa nas antípodas das relacións platónicas das cantigas de amor. A voz feminina que protagoniza as cantigas de Martín Codax, explica Bieito Arias, convoca as mulleres que aman a iren bañarse xuntas ao areal de Vigo en E bannarnos emos nas ondas, a cantiga levada á música electrónica por Laura LaMontagne e Pico Amperio. Noutra das cantigas, a muller que fala danza co seu "corpo velido" no terreo sagrado dun santuario de Vigo porque anda en amores. As de Martín Codax poden situarse, así, nun tipo de cantigas de amigo coñecidas como cantigas de santuario ou de romaría porque a cita dos amantes tiña lugar no terreo sagrado dunha ermida ou dunha igrexa. Tamén Johan de Cangas e Meendinho sitúan as súas cantigas de santuario na ría de Vigo, sendo nelas o mar un símbolo do desexo erótico. Alén da súa fortuna editorial e crítica, que sen dúbida se viu impulsada ao dedicarse no 1998 o Día das Letras Galegas a Martín Codax, Johan de Cangas e Meendinho, a beleza e a singularidade das cantigas de Codax pareceron facilitar a súa viva recepción actual. O profesor Henrique Monteagudo encargouse de divulgar, en varios artigos, as peculiaridades dos poemas de Martin Codax, que define como "xoias literarias de valor universal" que chegaron a nós por seren consideradas merecentes de ficar recollidas nos aristocráticos cancioneiros trobadorescos -os coñecidos como Cancioneiro da Biblioteca Nacional Lisboa e o Cancioneiro da Biblioteca Vaticana-. De E bannarnos emos nas ondas -a cantiga V das sete deste autor conservadas no Pergamiño Vindel-, sinala na revista Galegos que a referencia ás mozas xogando no mar baixo o sol remite a un rito ancestral relacionado coa crenza no poder fecundante da auga. 'Leixa-prén' A cantiga IV -E vou namorada…!- mostra segundo este experto o modo en que Martín Codax altera a mecánica da repetición, rompendo o paralelismo ou perturbando a regularidade do leixa-prén facendo bailar as palabras dun lugar a outro dos versos. Sendo a cantiga VI -Amor ei!- outro exemplo de baile, pero temático, pois trataríase dunha danza realizada por unha muller mentres agarda polo amigo no terreo sagrado onde, presumibelmente, consumara anteriormente o seu amor. Como no caso de Meendinho, comenta Monteagudo, Martín Codax omite a referencia ao santo ou á romaría. Os dous autores afástanse, así, das convencións das cantigas de santuario para facer protagonista non o santo ou a romaxe, senón o propio amor. O contido erótico das cantigas de amigo de Martín Codax, próximo a un amor máis contemporáneo que cortés -platónico-, chamou a atención de máis estudosas da literatura medieval. Entre elas, a poeta Luz Pozo Garza, autora do ensaio Ondas do mar de Vigo: erotismo e conciencia mítica nas cantigas de amigo, de 1996, no que explica que cantigas como E bannarnos emos nas ondas admiten unha dobre lectura, revelándose na máis profunda a mensaxe oculta, a da alusión á sexualidade das rapazas que irían bañarse ás ondas do mar de Vigo tras seren convocadas non todas elas, senón só as que saben "amar amigo", é dicir, as que contaban con experiencia erótica. Lecturas heterodoxas As actas do congreso O mar das cantigas, de 1997, recollen outras achegas interesantes, como a da profesora Camiño Noia, que salienta o papel das mulleres non só como intérpretes ou protagonistas, senón como autoras das cantigas populares medievais de temática amorosa. Carolina Michaëlis considerou a primeiros do século XX, lembra Noia, as cantigas de amigo unha imitación da poesía popular galega feita por mulleres. Na mesma idea afonda a profesora Mercedes Brea no ensaio Cantigas do Mar, no que apunta que as cantigas de amigo constitúen a versión galego-portuguesa do código medieval da canción de muller, un tipo de cantiga tradicional vinculada aos ciclos da natureza e a símbolos pagáns que despois foron cristianizados. A este código corresponderían textos escritos en latín, francés, occitano, catalán, italiano, castelán e árabe, ademais de en galego. Unha interpretación heterodoxa ao respecto foi tamén a achegada por Carlos Callón no seu libro Amigos e sodomitas. A configuración da homosexualidade na Idade Media, no que defende a hipótese de que parte das cantigas puideran ter sido escritas por homes para outros homes, tal como adiantara Giuseppe Tavani que puidera acontecer nunha composición de Rodrigo Eanes de Vasconcelos na que un "vasalo" se dirixe ao seu "amigo". A profesora Carmen Mejía, citando entre outras autoras Teresa López, apuntou tamén no congreso O mar das cantigas a función política dos cancioneiros para a Xeración Nós xa que, ademais da súa valía lingüística e literaria, servían de testemuña dun dos aspectos máis relevantes da personalidade galega segundo a teoría nacionalista da época, que sería a inclinación cara ao lirismo. A lírica medieval galego-portuguesa tivo a súa continuidade, en calquera caso, a través das Cantigas de Santa María de Afonso X, posteriores ás de Martín Codax. Se ben, tal como sinala un ensaio de varios autores publicado polo Centro Ramón Piñeiro e a Xunta da Galiza en 1998, as cantigas, -auténticos "monumentos da cultura europea da época", tal como foron descritas por Monteagudo nos materiais da exposición Afonso X e Galicia: 1221-2021, non foron un fenómeno illado, senón conectado cun código poético europeo, o fin'de amor, orixinario do sur de Francia, creado en lingua occitana, rapidamente propagado a outras zonas de Europa adaptándose ás distintas linguas: o italiano ou o alemán, por exemplo. Dos símbolos da natureza ao uso do refrán Mercedes Brea sitúa, pola contra, como Álvarez Blázquez, a singularidade das cantigas galegas dos trobadores de Vigo non nunha posíbel adecuación do romance galego-portugués a este código difundido polos poetas provenzais, senón na inspiración no acervo popular, a través da recreación de formas tradicionais como a presenza de símbolos da natureza ou a preferencia polo uso do refrán. Martín Codax, Meendinho e Johán de Cangas representan así, segundo salientou tamén o profesor Xesús Alonso Montero no limiar da obra Homenaxe ós tres poetas medievais da ría de Vigo, editada pola Real Academia Galega, un capítulo "moi ilustre" da historia da lírica galega, configurando unha manifestación tamén "ilustre" da produción poética da Europa medieval, con versos "excelsos" como os de Martín Codax. Que se sabe de Martín Codax? Pouco se sabe sobre Martín Codax. Pouco máis se pode supoñer que que viviu, seguramente, por algún tempo en Vigo, onde probabelmente foi xograr, tal como salienta Giuseppe Tavani na obra Martín Codax. Banarnos emos nas ondas! Tavani sostén tamén a hipótese, discutida por outros autores, de que as sete cantigas de Martín Codax recollidas no Pergamiño Vindel forman unha unidade. Aos xograres galegos, subliña pola súa parte o profesor Henrique Monteagudo nun artigo publicado na revista Grial, debémoslles as cantigas de amigo paralelísticas. Mais o uso do léxico por parte de Martín Codax, entre outros motivos, convérteo nun autor singular. Proba disto é o seu emprego da palabra mirar, insólita segundo Monteagudo no galego medieval, no que se usaba ver e ollar. Polo que Codax se adiantaría á utilización actual de mirar por ver no suroeste da Galiza. As mulleres como soldadeiras Producíronse varios paradoxos desde o punto de vista historiográfico, segundo explica o profesor Carlos Barros en Johám de Cangas, Martín Codax, Meendinho. Dunha parte, a poesía lírica medieval galega ten maior peso cando declina a influencia política da Galiza. Doutra parte, o movemento lírico medieval foi segundo este autor interclasista. Afonso X enfróntase, de feito, á nobreza eclesiástica e promove a presenza na corte de xograres e trobadores da pequena pobreza e das clases populares. Por último, nas cantigas de amigo prodúcese unha inversión de roles de xénero: a muller non fica pasiva, como a senhor do amor cortés. Mais as mulleres ficaban na práctica reducidas ao papel de acompañantes do xograr ou do trobador como soldadeiras. E ao mesmo tempo que se enxalzaba a muller inalcanzábel nas cantigas de amigo satirizábase a soldadeira nas cantigas de escarnio e maldizer. María a Balteira foi a máis famosa das soldadeiras galegas.